De verdachte van de schietpartij in Utrecht had een uitgebreid strafblad en moest een persoonlijkheidsonderzoek ondergaan. Waarom werd Gökmen T. in de tussentijd weer de maatschappij ingestuurd, terwijl er twijfel was over zijn psychische gesteldheid?

Gökmen T. werd maandagavond opgepakt als hoofdverdachte van de schietpartij in de tram op het 24 Oktoberplein in Utrecht. Hij bleek geen onbekende van de politie. De afgelopen jaren zat hij meerdere malen vast voor diefstal, inbraak en illegaal wapenbezit. Daarnaast is T. nog verdachte in een verkrachtingszaak uit 2017. Hij zat al vast voor die zaak, maar kwam begin deze maand vrij, nadat hij had beloofd te zullen meewerken aan een persoonlijkheidsonderzoek. Eerder deed hij die belofte ook al, maar die kwam hij niet na.

Twijfel aan geestesgesteldheid

"Een persoonlijkheidsonderzoek kan om allerlei redenen worden opgelegd", vertelt Peter van der Laan, hoogleraar Reclassering. "Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat de rechter-commissaris of het Openbaar Ministerie zelf al meteen denken: 'dit zit niet lekker, we twijfelen aan iemands geestesgesteldheid'."

Zo'n persoonlijkheidsonderzoek wordt gedaan door forensisch gedragsdeskundigen en psychologen. Daarbij wordt ook een zogeheten risicotaxatie gemaakt. Maar of iemand een gevaar vormt voor de veiligheid van de samenleving wordt ook in een eerder stadium al bekeken", zegt Van der Laan. "In veel gevallen wordt daar de reclassering bij betrokken. Die geven dan een advies, ook over het risico dat je loopt als je iemand vrij laat."

Verdachten niet standaard vasthouden

Van der Laan acht het niet onwaarschijnlijk dat dit ook bij Gökmen T. is gebeurd: "Ik ga er vanuit dat deze inschatting op een zorgvuldige manier is gegaan. Het gaat om de vraag: welk gevaar vormt iemand voor de veiligheid van de samenleving? Als dat gevaar laag wordt ingeschat, kan iemand in vrijheid worden gesteld. "

Peter Van der Laan vindt niet dat je verdachten standaard moet vasthouden totdat een persoonlijkheidsonderzoek is afgerond. "Als het risico laag is, kun je een persoonlijkheidsonderzoek ook doen als iemand tijdelijk vrij is."

Instabiel figuur of terrorist?

Of Gökmen T. een terroristisch motief had, is niet duidelijk. Maar dat scenario is wel nadrukkelijker in beeld gekomen. Zo is er het briefje, gevonden in de rode Renault Clio. En het motief eerwraak verviel ook al snel. Volgens Justitie zijn de slachtoffers geen bekenden van de hoofdverdachte.

Gökmen T. moest dus een persoonlijkheidsonderzoek ondergaan, want blijkbaar waren er twijfels over zijn psychische gesteldheid. Sinds maandag houdt heel Nederland zich bezig met de vraag wat T. heeft bezield. Is hij een instabiel figuur of een terrorist? En kan iemand met psychische problemen zich überhaupt ontpoppen tot iemand die een aanslag pleegt met een terroristisch motief?

Niet één type dader

Bertjan Doosje is hoogleraar radicalisering aan de Universiteit van Amsterdam. Hij deed onderzoek naar de psychologie van terroristen, o.a. voor het ministerie van justitie en veiligheid. "Er is natuurlijk niet maar één type dader. Er wordt vaak onderscheid gemaakt tussen daders in groepsverband en zogeheten lone actors. Deze laatste categorie heeft wel vaker last van psychische problemen."

Voordat iemand een aanslag pleegt, moet er wel één en ander aan de hand zijn, vertelt Doosje. "Dat kunnen psychische factoren zijn, vaak is het een optelsom. Mensen voelen zich bijvoorbeeld buitengesloten of vernederd en willen wraak."

Israël voert de militaire strijd tegen Hamas op en wil delen van de Gazastrook bezetten, zegt premier Benjamin Netanyahu. Maar experts vragen zich af wat het plan is: "Gaza veroveren is niet zo moeilijk, het gebied daarna behouden is veel ingewikkelder."

Premier Netanyahu kondigde vandaag een intensieve militaire operatie aan met als doel om Hamas te verslaan. Volgens hem zal Israël Gaza niet binnenvallen om zich vervolgens weer terug te trekken: "De bedoeling is het tegenovergestelde daarvan."

'Dagen tot paar weken'

Het Israëlische leger heeft inmiddels tienduizenden reservisten opgeroepen voor het aanstaande offensief in Gaza. Een bezetting van de Gazastrook zou dan ook snel een feit kunnen zijn, denkt oud-commandant der landstrijdkrachten Mart de Kruijf. "Ik denk ook dat het Israël gaat lukken."

Hij verwacht dat Israël de Gazastrook 'binnen een paar dagen of een paar weken' kan veroveren. "Dan heb je heel Gaza wel onder controle. Het probleem is dan alleen: er wonen wel 2,2 miljoen mensen, hoe krijg je die onder controle?", zegt De Kruif. "Land bezetten is iets anders dan land ook daadwerkelijk bezet houden."

Situatie van voor 2005

Een nieuw militair offensief zou goed het einde kunnen betekenen van een Palestijns Gaza, denkt Midden-Oosten-deskundige Peter Malcontent: "Je mag concluderen uit de woorden van politici in het Israëlische veiligheidskabinet dat er een herbezetting komt."

Daarmee zouden we teruggaan naar de situatie van voor 2005, toen Israël tientallen jaren ook de hele Gazastrook in handen had, vertelt hij. "En dus zullen er straks ook nieuwe nederzettingen gebouwd gaan worden voor Israëlische Joden in Gaza."

'Terecht op een kluitje'

Netanyahu liet in zijn aankondiging van het nieuwe militaire offensief weten dat de inwoners van Gaza zullen worden 'verplaatst'. Voor hun eigen bescherming, voegde de Israëlische premier daaraan toe. Malcontent verwacht dat de Palestijnen zullen worden verdreven naar het zuiden. "Die komen daar dan terecht op een kluitje."

Een aantal ministers in het kabinet van Netanyahu zijn volgens de Midden-Oosten-expert extreem nationalistisch. "Die hebben deze plannen al veel langer", weet hij. "Eigenlijk kon je op je vingers natellen dat dit zou gaan gebeuren."

Al weken geen hulp

Het Israëlische leger heeft op dit moment al zo'n 70 procent van de Gazastrook onder controle. Volgens persbureau AP zou een totale verovering betekenen dat honderdduizenden Palestijnen hun verblijfplaats kwijtraken.

Daar komt bij dat de mensen in Gaza al weken zonder voedsel, schoon water, medicijnen en medische hulp zitten. Israël houdt de grenzen met Gaza sinds 2 maart dicht voor humanitaire hulp. Internationale hulporganisaties waarschuwden vorige week dat de laatste voorraden inmiddels zijn uitgedeeld.

'Moet proportioneel zijn'

De Kruif zet dan ook vraagtekens bij een nog verdere uitbreiding van het bezette gebied. "Ik heb beelden gezien van 7 oktober, die zijn vreselijk", zegt hij over de aanslag van Hamas op Israël. "Maar is dat nou een reden om 2,2 miljoen mensen op een heel klein stukje grond te gaan concentreren?"

De maatregelen die Israël neemt in reactie op de aanslag van 7 oktober 2023 moeten wel proportioneel zijn, zegt hij. "Dus die moeten in verhouding zijn met het gevaar dat er uitgaat van de extremisten van Hamas."

Ander soort oorlog

Een volledige bezetting van de Gazastrook leidt uiteindelijk tot een ander soort oorlog met Hamas, legt de oud-commandant uit. "Wij noemen dat een asymmetrische of een irreguliere oorlog." Dat betekent volgens hem dat er straks bijvoorbeeld meer aanslagen zullen worden gepleegd.

De bestrijding hiervan en het handhaven van de status quo is een kwestie van een lange adem die veel inspanning kost, benadrukt De Kruif. "En als er één ding is wat Israel niet heeft, dan zijn het de vele militairen die daarvoor nodig zijn."

Terughalen van gijzelaars

Los van de strijd met Hamas is bovendien de grote vraag of het andere doel van Netanyahu wel bereikt kan worden: het terughalen van de Israëlische gijzelaars in Gaza. "Bij een totale bezetting is de kans juist groter dat de gijzelaars dood gaan", zegt Malcontent. "Een intensivering van de strijd in Gaza heeft dus gevolgen."

Toch is de verwachting van beide deskundigen dat Israël doorzet. "Ze hebben ook het militaire vermogen", vertelt De Kruijf. "Hamas is relatief verzwakt. Maar vooral heeft Israël - waarschijnlijk - de steun van de president van de Verenigde Staten om dit te kunnen doen."

Internationale steun

Tegelijkertijd denkt de oud-commandant dat internationaal de steun voor Israël sterk zal afnemen bij een nieuw offensief in Gaza. "Israël zou zich dat meer moeten afvragen", zegt hij.

Wat is zo'n kortetermijnsucces om een bufferstrook te creëren je waard als je op lange termijn steun verliest in heel de wereld", legt De Kruif uit. "Terwijl je die steun hard nodig kan hebben. Want de echte vijand van Israël is Iran en die wordt gesteund door Rusland. Dus het conflict is nog lang niet ten einde."