Nederland krijgt steeds meer te maken met hogere temperaturen. Hoe gevaarlijk is die hitte voor ons lichaam? En hoe kunnen kwetsbare groepen, zoals ouderen of mensen die buiten werken, zich er beter tegen beschermen? "We moeten het bewustzijn vergroten."

De zomer verloopt dit jaar tot nu toe vooral wisselvallig en niet uitzonderlijk warm. Toch warmt Nederland steeds meer op en daarmee neemt de kans op extreme hitte toe. "Dat kan niet alleen oncomfortabel worden, maar ook echt gevaarlijk voor ons lichaam."

'Hitte is als topsport'

Zweten, dorst, hoofdpijn, vermoeidheid: de klachten die je bij hitte kunt krijgen, zijn eigenlijk heel algemeen. "Iedereen kan deze krijgen en herkent ze waarschijnlijk ook wel", zegt de Utrechtse huisarts Corine Visser. We moeten hitte volgens haar eigenlijk als een vorm van topsport zien: "Je lijf gaat aan, moet de hele dag hard werken, en dat veroorzaakt klachten."

Thermofysioloog Boris Kingma weet er alles van: hij onderzoekt wat hitte met ons lijf doet en voert daarvoor experimenten uit in de zogenoemde 'klimaatkamer' van onderzoeksinstituut TNO. In die kamer kan hij de temperatuur aanpassen van Siberisch koud naar tropisch warm. "We kijken dan hoe het lichaam reageert en hoe die reactie ook verandert als we ons bijvoorbeeld fysiek gaan inspannen."

Hart moet sneller pompen

Inspanning bij hitte is belastend voor het hart, weet Kingma. "Je hart moet sneller kloppen om te zorgen dat het genoeg bloed naar je spieren en organen kan pompen, en dan vooral naar je huid. De huid regelt namelijk de verdamping van vocht en zorgt ervoor dat je warmte kan kwijtraken."

"Als je lichaam niet meer goed in staat is om warmte kwijt te raken, dan blijf je opwarmen", vervolgt de thermofysioloog. "Je lichaamstemperatuur wordt dan 39, 40, 41 graden, en dan kan het niet alleen oncomfortabel worden, maar ook echt gevaarlijk."

Tegen fysieke grenzen aan

Huisarts Visser herkent dit bij patiënten: "Ernstige klachten die mensen dan kunnen krijgen, zijn dat je misselijk wordt, gaat overgeven of diarree krijgt. Dit kan ook een teken zijn dat je medicijnen door de hitte niet meer goed werken. Als je bijvoorbeeld middelen hebt om je bloeddruk te verlagen, dan kan het zijn dat die vocht uit je lichaam drijven, terwijl je in de hitte juist genoeg vocht moet vasthouden."

"Als dat soort klachten standhouden en je blijft opwarmen, dan loopt je lichaam op een gegeven moment echt tegen fysieke grenzen aan", waarschuwt Kingma. "Bij een lichaamstemperatuur van 42 graden is de kans groot dat je overlijdt."

'Hittekwetsbaarheid zal toenemen'

Het verschilt van persoon tot persoon of je veel last hebt van hitte, maar er zijn wel verschillende groepen die fysiek meer kwetsbaar zijn voor hitte. "Dat zijn vooral ouderen", zegt Visser. "Zij hebben een verminderde dorstprikkel, waardoor ze soms niet genoeg drinken en dat niet doorhebben. Ook kunnen ze minder goed zweten."

De huisarts vindt het belangrijk dat ouderen, maar ook mensen die in de zorg werken of mantelzorger zijn, zich bewust worden van de hitterisico's voor deze groep. "Ook vanwege de vergrijzing. We worden langer oud met meer medicatie, dus er zijn meer mensen die hiermee te maken gaan krijgen en de kwetsbaarheid rondom hitte zal toenemen."

Ook letten op andere groepen

Naast ouderen ziet ze ook andere kwetsbare mensen die niet altijd voldoende kennis en vaardigheden hebben om zichzelf in de gaten te houden als het heet wordt. "Bij mij in de wijk wonen relatief veel mensen met cognitieve of psychiatrische problemen, mensen die dement zijn, die niet zo mobiel zijn, of die veel medicijnen gebruiken. Dat zijn allemaal kwetsbare mensen."

Ze roept haar collega's op om alerter te zijn op de kwetsbaarste mensen. "Ik denk dat huisartsen een grote rol kunnen spelen in het voorkomen van sommige ziekenhuisopnames die veroorzaakt worden door hitte. Cijfers daarover worden niet exact bijgehouden, maar het is wel de indruk van veel huisartsen, maar ook geriaters en nierartsen die ik spreek, dat er opnames te voorkomen zijn."

'Alert zijn aan de telefoon'

Visser wil niet gelijk alles op het bordje van haar beroepsgroep leggen. "Want ook ik vind, net als sommige van mijn collega's, dat we al veel taken hebben. Maar huisartsen kennen kwetsbare mensen vaak al, zijn al met ze in contact."

En dat brengt huisartsen in de gelegenheid om extra alert te zijn op mensen die kwetsbaar zijn voor de gevolgen van hitte, wil ze maar zeggen. "Dat geldt overigens ook voor bijvoorbeeld praktijkmedewerkers die de telefoon opnemen: ook zij kunnen meer bewust worden gemaakt op signalen van hitteklachten, en daar alert op zijn."

Risico's door buitenwerk

Kingma wijst erop dat er ook mensen zijn die door hun werk verhoogde risico's lopen en moet specifiek de 'buitenwerkers'. "Denk aan mensen in de bouw, mensen die werken aan de weg of het spoor, maar ook politie en defensie", somt hij op.

"Dat zijn mensen die zich fysiek inspannen en vaak beschermende kleding dragen die nodig is voor hun werk." Zij zijn fysiek niet per se kwetsbaarder voor hitte dan anderen, legt de thermofysioloog uit. "Maar door de omgeving waarin ze zich bevinden worden ze wél kwetsbaar."

'Hittekracht' in weerbericht?

Wel ziet Kingma dat hitte in steeds meer sectoren een onderwerp van aandacht wordt. "Het Nationale Hitteplan is nog steeds gericht op kwetsbare doelgroepen, maar we zien nu dat het belangrijker wordt om een zelfde soort raamwerk te hebben voor mensen die buiten werken, en eigenlijk ook voor de bevolking in het algemeen."

Ook hij benadrukt het belang dat het bewustzijn over hitte groter wordt. "Eigenlijk zouden we standaard in het weerbericht in plaats van de temperatuur en de windkracht moeten praten over 'hittekracht'." De thermofysioloog ontwikkelt hiervoor een model, gebaseerd op een combinatie van temperatuur, luchtvochtigheid, wind en zon: "Samen beïnvloedt dit je lichaam."

Nadenken wat je aantrekt

Mensen moeten volgens hem weten wat deze hittekracht op een dag is, maar ook hoe ze zich daarop kunnen aanpassen. "Dat kan bijvoorbeeld door rekening te houden met wat je aanhebt, met wat je doet, en met je omgeving."

Concreet betekent dat: houd overdag de gordijnen dicht, ga niet naar buiten, zet eventueel een ventilator neer, koel jezelf met natte washandjes of een voetenbadje en draag luchtige kleding, geeft Kingma als advies. Het lijkt allemaal zo simpel, zegt huisarts Visser daarover. "Maar daarin zit echt de basis."

'Siësta is er niet voor niets'

"Luisteren naar je lijf is ontzettend belangrijk bij hitte", vervolgt ze. "Ook voor iemand van 25 is het verstandig om je aan te passen aan de hitte. Denk dan niet 'ik ga toch maar hardlopen, want ik had bedacht dat ik dat ging doen', maar wijzig je plannen als het heet wordt."

De siësta in landen als Spanje, Italië en Griekenland is er niet voor niets, benadrukt Kingma tot slot. "Zoals ze in de zuidelijke landen geen activiteiten meer plannen in de middag, daarvan denk ik dat wij dat ook moeten overwegen als hittegolven extremer worden en langer zullen duren."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.