Ze zitten in de lucht, het water en zelfs in je lichaam: microplastics. De meeste van deze minuscule stukjes plastic, kleiner dan 5 millimeter, komen in Nederland van slijtende auto- en vrachtwagenbanden. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.

Jullie vragen worden beantwoord door hoogleraar Ecotoxicologie aan de Universiteit Leiden Martina Vijver. Zij doet onderzoek in een 'Levend Lab' naar welke effecten kleine stukjes plastic hebben op ons milieu. Daarnaast spraken we toxicoloog Emma Kasteel, die onderzoek doet naar de effecten van microplastics op onze gezondheid aan de Universiteit Utrecht.

1. Waarom kunnen microplastics niet worden afgebroken?

"Microplastics worden gevormd uit gewoon plastic, dat we allemaal kennen", zegt Vijver. "Omdat grote stukken plastic verweren door bijvoorbeeld zonlicht en regen, krijg je op een gegeven moment steeds kleinere stukjes."

"Die kleine stukjes plastic kunnen worden afgebroken. Alleen dat gaat heel langzaam, het duurt tientallen jaren. Dit vanwege de grote hoeveelheid plastic die wij hebben gemaakt, en omdat er slechts enkele micro-organismen zijn die er iets mee kunnen", legt ze uit. "Plastic is geen voedselbron voor de meeste dieren, planten en schimmels."

"Je ziet dat de micro-organismen die wel wat met plastic kunnen bijvoorbeeld op grote vuilnisbelten leven. Daar breken de kleine wezentjes het plastic af tot moleculen of zulke kleine deeltjes dat je ze niet meer kunt zien en meten. We hebben het dan niet meer over microplastics maar over nanoplastics."

Van nanoplastics weet toxicoloog Kasteel dat hoe kleiner het deeltje wordt, hoe trager het afbreken gaat. "Bovendien wordt het moeilijker voor onderzoekers om de hele kleine nanoplastics die terechtkomen in het milieu te meten. Zo weten we eigenlijk niet of ze binnen afzienbare tijd kunnen afbreken."

2. Hoe gevaarlijk zijn microplastics?

"Microplastics worden overal ter wereld gevonden: in diepe oceanen, op hoge bergtoppen, en zelfs op plekken waar geen mensen wonen", vertelt Vijver. "Dat laat zien dat de deeltjes wijdverspreid en heel persistent zijn: ze breken niet snel af."

"Zelfs als we nu zouden stoppen met het maken en gebruiken van plastic, dan blijven die deeltjes ook voor volgende generaties aanwezig. Dat is erg voor de toekomstige generaties, nog los van de verdere risico's van plastic deeltjes."

Over die risico's van plastic deeltjes voor onze gezondheid is eigenlijk nog weinig bekend. "Mensen denken gelijk: krijg ik dan een of andere gekke ziekte van microplastics? Maar dat is nog niet te zeggen", volgens Vijver. "Er zijn veel studies naar, maar de ene studie zegt 'ja, microplastics zijn schadelijk' en de andere studie zegt van niet."

Bron: Eigen foto

3. Welke invloed hebben microplastics op ons voedsel?

"Microplastics komen in de bodem voor, in de lucht, in water, en dus ook in onze gewassen en in de dieren die we eten. Verreweg het grootste gedeelte van de microplastics die via ons voedsel ons lichaam binnenkomen, poepen we gewoon weer uit", legt Vijver uit.

"Dat blijkt ook uit analyses van ons riool. Microplastics horen dus misschien niet in ons voedsel en in ons lichaam thuis, maar het is nog onduidelijk welke invloed ze daar precies op hebben."

4. Waarom zouden microplastics invloed hebben op je gezondheid?

"Ons darmsysteem is gelukkig zo slim om het grootste deel van de microplastics af te stoten in plaats van op te nemen." Maar er zijn volgens Vijver wel kleine stukjes die toch verder je lichaam binnen kunnen dringen. "Wetenschappers zien dat die deeltjes bijvoorbeeld terechtkomen in je hersenen, lever of in de placenta bij een zwangerschap."

"Die kleine deeltjes kunnen schade geven, maar we weten helemaal niet wat voor type schade en hoe erg dat dan is. Als je microplastics vergelijkt met pesticiden of antibiotica of weekmakers, dan is bij dat soort dingen de schade duidelijker en directer te zien." Maar dat betekent volgens haar niet dat de schade er niet op de langere termijn kan komen. "Dat is gewoon nog niet goed bekend."

"Wel is bekend dat: hoe kleiner de deeltjes, hoe schadelijker ze in potentie worden. Want dan kan je lichaam zich er moeilijker tegen beschermen."

Op dit moment wordt er veel onderzoek gedaan naar het effect van zowel microplastics als nanoplastics op ons lichaam, voegt Kasteel toe. "Er komen steeds meer aanwijzingen naar buiten dat zeker de nanoplastics effect hebben op ons lichaam, maar welke schade die precies veroorzaken wordt nog onderzocht."

5. Is het mogelijk om microplastics uit de lucht te filteren in steden en langs snelwegen?

"Er zijn verschillende typen mos, zoals je die kent uit het bos, die microplastics uit de lucht kunnen filteren voor ons", legt Vijver uit. "Mos heeft namelijk een groot oppervlakte dat als een soort spons lucht naar binnenzuigt met als doel koolstofdioxide op te vangen. Dat heeft als bijeffect dat het ook andere deeltjes uit de lucht opzuigt, zoals microplastics."

"Maar we hebben veel mos en bomen met een zuiverende werking uit de steden weggehaald." Dus dan zul je het filteren volgens haar moeten doen met kunstmatige filters. "Dan heb je grote installaties nodig, maar daar is vaak weinig plek voor in steden. Of er zijn andere redenen waarom politici niet kiezen voor dit soort filterinstallaties."

6. Op wat voor wegen zijn microplastics te vinden?

Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat rubberen autobanden microplastics achterlaten. "Het RIVM onderzocht hoe we microplastics uit het milieu kunnen houden en toen kwamen zij tot de conclusie dat autobanden anders gemaakt kunnen worden zodat ze minder snel slijten", zegt Vijver.

"Het maakt niet uit op wat voor wegen je rijdt, op alle wegen kun je microplastics vinden. Maar de hoeveelheid is wel afhankelijk van hoe snel je banden slijten. Als jij door de bochten scheurt of heel hard remt, dan slijten je banden meer en dan krijg je meer deeltjes", zegt Vijver.

Ook is er wel een verschil tussen wegen in en rondom steden, en daarbuiten. "Als je door de stad rijdt, dan worden microplastics van autobanden vaak met het regenwater het riool in gespoeld. Het riool is niet de oplossing, want ook daar kunnen de deeltjes nauwelijks uit het water worden gehaald, maar daar heb je wel bezinkingstanks, waar een deel van de plastics neerslaan."

"Terwijl buiten de stad: daar verdwijnen de deeltjes gewoon de berm in. En daarna: de bodem in, het grondwater in."

7. Is het mogelijk om microplastics in producten die in het riool terechtkomen helemaal te verbieden?

Kasteel denkt dat een verbod op het gebruik van microplastics in producten heel ingewikkeld gaat worden. "Microplastics komen namelijk op verschillende manieren in ons riool terecht. Niet alleen door het afbreken van plastic verpakkingen, maar ook via producten waar microplastics in zijn verwerkt. Denk bijvoorbeeld aan scrubs die je gebruikt in de douche of tandpasta die je uitspuugt en vervolgens in het riool terechtkomt."

De Europese Unie heeft in 2023 een wet aangenomen die producenten verbiedt om producten waarin microplastics toegevoegd worden te verkopen. Maar er zijn nog heel veel andere manieren waardoor microplastics dan toch weer in het riool terechtkomen. Ook het wassen van je synthetische kleding is hier schuldig aan, weet Kasteel.

Vijver gelooft daarom dat een totaalverbod op microplastics bijna onmogelijk is, omdat we nu pas bewust zijn geworden van het feit dat ze overal zitten. "Microplastics zitten overal. Bovendien is het helemaal niet zo makkelijk om ze uit producten te halen. Ik denk dat niet alleen consumenten maar ook producenten een rol hebben bij de bewustwording van het gebruik van plastic."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.