Vanaf 2025 kun je online in het archief opzoeken of een familielid 'fout' was in de Tweede Wereldoorlog. Greg Nottrot kreeg hier al eerder mee te maken, toen hij erachter kwam dat zijn oma lid was van de NSB. Hij maakte er een theatervoorstelling over.

"Mijn oma is nog altijd een van de allerliefste mensen die er ooit voor mij is geweest", vertelt Greg. "Maar die heeft ook in dat 'Duitse verhaal' geloofd."

Duitse naam

Toen zijn oma ging dementeren, begon ze een naam te noemen die de familie niet kende. "Dat was het eerste ding waarover wij gingen 'fantaseren', maar toen ging het nog heel erg over: is dat een skileraar geweest? Of een jeugdliefde? Wie is dat waar zij het ineens over heeft?"

In diezelfde tijd dook Gregs vader in de familiegeschiedenis. "In een boekje over het Dorus Rijkers Fonds, waar mijn overgrootvader secretaris voor was, stond dat hij geroyeerd was als lid vanwege zijn NSB-verleden." Een grote schok voor Gregs vader. "Hij dacht: NSB-verleden? Dat kan helemaal niet. Hij was Joods."

Duiken in het archief

Dat was de aanleiding voor Gregs vader om in het archief te zoeken. En daar kwam hij niet alleen Gregs overgrootvader tegen, maar ook zijn oma. Ze was 19 en door haar vader gevraagd om lid te worden. Daarnaast was ze verliefd op een Duitse soldaat.

"Toen wij het huis leeghaalden van mijn oma, vonden wij de liefdesbrieven van hem aan haar. En af en toe word je ineens opgeschrikt door zinnen als: 'als jij door de rassenarts straks zuiver wordt bevonden, dan kunnen we eindelijk gaan trouwen'", vertelt Greg.

Bekijk ook

info

Nationaal Archief Bijzondere Rechtspleging openbaar

Per 1 januari 2025 komt het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging openbaar. Het is het grootste archief van Nederland met een totale lengte van 4 kilometer. In het archief staan documenten over personen die vielen onder de 'Bijzondere rechtspleging', een strafregeling voor personen die tijdens de oorlog samenwerkten met de Duitse bezetter, verraad hebben geplaagd, NSB-lid waren of in dienst waren bij het Duitse leger. In totaal gaat het om 32 miljoen pagina's waarvan er eerst 8 miljoen online beschikbaar komen.

Historicus Robin te Slaa schreef meerdere boeken over de Tweede Wereldoorlog en specifiek over de NSB. Hij bracht vele uren door in de archieven. Hij is blij dat ze nu volledig online beschikbaar komen: "Het maakt mijn werk een stuk makkelijker, nu moeten we alles nog overtikken. Ik denk dat nabestaanden, van zowel daders als slachtoffers, die tot nu toe niet de drempel wilden nemen door naar het Nationaal Archief te gaan nu makkelijker online gaan zoeken."

Hij begrijpt dat er onrust is over het totaal online openbaar maken van het archief: "Sommige mensen gaan al gebukt onder de zware last van de politieke keuze van een familielid in het verleden, maar zullen uitvinden dat die eigenlijk alleen maar lid was en verder niets gedaan heeft. Anderen zullen uitvinden dat er naast een lidmaatschap van de NSB ook een lidmaatschap van de SS was. Ik denk dat veel nabestaanden onderzoek zullen gaan doen."

Zwijgen over verleden

Greg besloot een voorstelling te maken over het verhaal van zijn familie. "Er was dan altijd een moment dat ik aan het publiek vroeg: wie heeft er familie die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet heeft gezeten? Dan stak zo'n beetje de hele zaal zijn hand op", vertelt hij.

"Maar wanneer ik vroeg wiens familie in de Tweede Wereldoorlog fout is geweest, die ofwel lid was van de NSB ofwel samen heeft gewerkt met de Duitsers, staken vaak maar twee op drie mensen hun hand op. Terwijl het in de praktijk vaker andersom was." Over het verleden van familieleden die 'fout' zaten, wordt vaak niet gepraat, merkt de theatermaker.

'Lijkt niet te rijmen'

Maar dat zou wel moeten gebeuren, vindt hij. "Het is goed om na te denken over hoe we die geschiedenis onder ogen moeten komen. Hoe maken we die bespreekbaar? Ik ben altijd geïnteresseerd in de grijstinten, in daar waar we het niet meteen snappen. En daar is dit een oorlogsverleden een goed voorbeeld van."

"Dat mijn lievelingsoma zo'n verleden heeft, dat leek zo niet te rijmen met elkaar. Maar hoe voeren we het gesprek daarover en hoe voer ik het gesprek daarover met een zaal? Dat is ook waarom ik de voorstelling heb gemaakt." Dat het archief straks digitaal beschikbaar wordt, vindt hij dan ook goed. "Die openheid is het begin van het gesprek. Maar of we daar als samenleving ook klaar voor zijn en hoe we dat doen, is nog heel spannend."

Niet te snel oordelen

"Oordeel niet te snel." Dat is wat Greg wil meegeven aan mensen die misschien volgend jaar erachter komen dat hun familie in de geschiedenis 'aan de verkeerde kant' stond. "Misschien vind je dingen, maar je vindt nooit het volledige verhaal. Voor mij was het ook vooral het inzicht van: als mijn oma dat kon gebeuren, dan kan het mij ook nu overkomen."

"Het is juist zo interessant om ons te realiseren hoe snel we zelf foute keuzes kunnen maken en hoe voorzichtig we dus moeten zijn, hoe oplettend we moeten blijven. En hoe we iedere keer voortdurend ons morele kompas en onze democratie moeten beschermen."

Bekijk ook

Rinke Smedinga's vader was ook lid van de NSB, maar hij heeft kritiek over het openbaar maken van het archief

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.