radio LIVE tv LIVE
meer NPO start

Hadassah werd 10 jaar lang misbruikt door Jehova's getuigen

Luisteren

Tien jaar lang seksueel misbruik door een oom en tante: het had grote gevolgen voor Hadassah Wiersma, die opgroeide als Jehova getuige. "Van buiten was ik altijd aan het lachen, maar van binnen ging ik kapot."

"Het misbruik begint al op mijn zevende en is bijna tien jaar lang doorgegaan", vertelt Hadassah Wiersma in haar woning in Den Haag. Ze laat foto’s zien uit die periode: een blond meisje met een stralende lach. "Ik lach, maar mijn ogen huilen. Je ziet een meisje dat veel te verbergen heeft."  In een meldpunt dat afgelopen november werd opgericht, zijn bijna driehonderd meldingen binnengekomen. De Jehovah’s Getuigen zelf weigeren onafhankelijk onderzoek naar de zaken.

'We zijn familie, dus dan doe je dat maar'

Op haar zevende is het haar oom die voorstelt Hadassah naar bed te brengen. Voor het slapengaan vertelt hij een zelfverzonnen verhaaltje. "Mijn lichaam werd onderdeel van het verhaal, zodat hij me kon betasten." Toen haar oom en tante trouwden, kregen ze een eigen huis waar Hadassah mocht blijven logeren. "Toen begon de werkelijke ellende. Ik moest zonder pyjama tussen hen in slapen." Dat naakt slapen wordt al snel meer. "Ik vond het raar, maar dacht: het zal wel oké zijn. We zijn familie, dan doe je dat maar."

Haar oom en tante zetten Hadassah onder druk om niemand iets te vertellen. Het zorgt bij het meisje voor een dubbelleven. "Van buiten was ik altijd aan het lachen, maar van binnen ging ik kapot. Dat is je leven, je moet continu op je hoede zijn wat je wel en niet kan zeggen." Naarmate ze ouder wordt, worden de dreigementen die haar moeten laten zwijgen heftiger.

Als Hadassah achttien is, breekt ze. Ze ontmoet iemand die haar helpt te praten. Het balletje begint zo te rollen: haar ouders komen te weten wat er gebeurd is en op die manier komt het ook bij de organisatie van Jehovah’s Getuigen terecht. 

Geen veroordeling

Binnen de Jehovah’s begint een ‘comitézaak’, een rechtszaak die binnen de gesloten gemeenschap van Jehovah’s Getuigen plaatsvindt. Hierbij worden ouderlingen van de Jehovah’s ingeschakeld om de zaak te onderzoeken. Uiteindelijk kan besloten worden een beschuldigde te straffen, bijvoorbeeld door restricties (iemand mag bepaalde functies niet meer uitvoeren), ontheffing uit een officiële functie binnen de Jehovah’s, of uitsluiting. Dat laatste is de zwaarste straf die Jehovah’s opgelegd kunnen krijgen en houdt in dat ieder contact met de uitgeslotene vermeden dient te worden. 

Uitsluiting kan ongedaan gemaakt worden als een veroordeelde berouw toont naar de gemeenschap. In de zaak van Hadassah worden haar oom en tante een tijdje uitgesloten, maar binnen een paar maanden weer opgenomen in de gemeenschap omdat ze berouw tonen. Het toont een groter probleem bij de Jehovah’s: ze proberen de problemen binnenhuis op te lossen, waardoor gemeenten bijvoorbeeld geen informatie krijgen over vermeende kindermisbruikers.

Geen getuigen

Hadassah heeft destijds wél ook aangifte gedaan bij de politie. Daar kwam het nooit tot een zaak, omdat er geen getuigen waren. Ze is daarmee een uitzondering: van de 292 meldingen die binnenkwamen bij Reclaimed Voices, heeft het tot slechts vijf aangiften geleid.  Frank Huiting, oprichter van Reclaimed Voices, denkt dit te maken heeft met de geslotenheid van de organisatie, waardoor slachtoffers bang zijn om alles weer op te rakelen en voor confrontaties met bekenden van Jehovah’s Getuigen.

Huiting hoopt dat de Jehovah’s hun beleid aanpassen om de veiligheid voor kinderen te garanderen. Daarvoor is openheid en transparantie nodig. De Jehovah’s Getuigen geven aan dat leden altijd naar de politie mogen gaan. Maar volgens Huiting, die zelf ex-Jehovah en slachtoffer van misbruik is, is er angst om naar buiten te treden met het verhaal. 

"De drempel om aangifte te doen is heel hoog. Dat komt door angst om het trauma op te rakelen, maar ook door angst voor de gemeenschap. De signalen die wij binnenkrijgen zouden moeten leiden tot een onderzoek." Dat is tot nu toe niet gelukt. Sterker nog: de Jehovah’s weigeren met Reclaimed Voices in gesprek te gaan.

Kijk en lees ook: 

Drie zelfmoordpogingen 

Hadassah zelf zegt nooit excuses of erkenning van hen gekregen te hebben. Omdat ze samenwoont met iemand van buiten de Jehovah-gemeenschap, wordt Hadassah zelf uitgesloten. "Ik was alles kwijt: familie, vrienden... De wereld waar alles om draaide, viel in duigen. Ik was alleen op de wereld. Voor je gevoel word je niet geloofd, ben je iedereen alleen maar tot last.’" Het resulteert in totaal in drie zelfmoordpogingen. 

Jaren therapie zorgen ervoor dat Hadassah er weer een beetje bovenop komt. Het omslagpunt volgt ongeveer een jaar geleden, op het sterfbed van haar vader. "Op het laatst hadden we voor het eerst echt goede gesprekken. Hij heeft me toen gezegd: je hebt een strijd te leveren, ga die strijd aan. Op de crematie waren zo’n vierhonderd mensen, allemaal Jehovah’s. Er was maar een handjevol mensen dat mij kwam condoleren. Ik heb niks meer te verliezen, ik ben alles al kwijtgeraakt. Als mijn verhaal er voor zorgt dat een of twee kindjes de moed hebben om te praten, dan heb ik al gewonnen."

reactie
clock 11-06-2018 14:55

Reactie Jehovah's Getuigen

"Het is lastig om iets over het door de stichting genoemde aantal meldingen te zeggen, omdat verdere details ons niet bekend zijn. Wij hebben niet de illusie dat seksueel kindermisbruik helemaal te voorkomen is, maar kunnen wel vaststellen dat het binnen ons kerkgenootschap om incidenten gaat. Hoewel wij geen statistieken bijhouden is het aantal meldingen van seksueel kindermisbruik dat wij in de loop van de afgelopen tientallen jaren hebben ontvangen gering. Wij herkennen ons dan ook niet in het door de stichting gecommuniceerde aantal. Een onafhankelijk onderzoek zou ons inziens daarom ongegrond en buitenproportioneel zou zijn.

Het relatief geringe aantal van seksueel kindermisbruik binnen onze geloofsgemeenschap is mede te danken aan de reeks artikelen die wij in de loop der jaren in onze publicaties en op onze website www.jw.org hebben opgenomen en waarin ouders en voogden worden gewaarschuwd voor de gevaren waaraan kinderen blootgesteld kunnen worden. Om de geloofsgemeenschap te beschermen worden tegen daders middelen als excommunicatie en levenslange ontheffing uit het ambt niet geschuwd. Niettemin is elk geval van seksueel kindermisbruik voor ons natuurlijk een teveel.

Onze inspanningen zijn geformuleerd in het document Bijbelse standpunt van Jehovah’s Getuigen over de bescherming van kinderen. Door ons protocol voor de behandeling van seksueel kindermisbruik in de openbaarheid te brengen, heeft iedereen nu inzage in onze werkwijze.

Anders dan wel wordt beweerd, verlenen wij pastorale zorg aan elk slachtoffer dat ons daarvoor benadert. Er mag dan ook geen misverstand over bestaan dat wij graag bereid zijn om met individuele slachtoffers te spreken en hen de persoonlijke aandacht te geven die zij nodig hebben. Dat is vele malen productiever dan communicatie middels open brieven in de media, zoals de stichting kennelijk voorstaat. Rechtstreekse communicatie met de afzonderlijke slachtoffers heeft dan ook onze absolute voorkeur."

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Het belang van computerchips en waarom steeds meer landen ze zelf willen produceren

Het belang van computerchips en waarom steeds meer landen ze zelf willen produceren
De chipindustrie is voor veel landen erg interessant
Bron: ANP en AFP

Het maken van chips voor in apparaten: voor veel landen wordt dat een steeds interessantere industrie. Zeker nu de Chinese app DeepSeek op het toneel is verschenen. Maar hoe zit dat precies? "Heeft grote gevolgen voor een land."

Smartphones, stofzuigers en elektrische auto's: in een heleboel apparaten die we dagelijks gebruiken, zitten computerchips. "Maar, ze zitten ook in drones, wapens en in militaire systemen", vertelt Maaike Okano-Heijmans. En dat is een belangrijke reden waarom de industrie voor veel wereldleiders zo interessant is.

Wat is een chip?

Maaike Okano-Heijmans is onderzoeker bij het Clingendael instituut en programmaleider Geopolitiek van Technologie en Digitalisering, en weet daardoor alles over chips en het belang van deze technologie. "Wie de beste chips heeft, heeft ook de beste aanvals- of verdedigingskracht." Een goede reden om erin te investeren, dus.

Maar wat is een chip precies? Okano-Heijmans legt uit: "Het is een heel klein plaatje dat wordt gemaakt van silicium, een halfgeleidend materiaal, dat gegevens kan opslaan of doorgeven via piepkleine elektronische schakelingen."

Geheugenchip en processorchip

Chips kun je daarom ook wel de 'hersenen' noemen van heel veel apparaten die we tegenwoordig gebruiken. "Denk bijvoorbeeld aan een stofzuigers en lichtschakelaars die je op afstand kan bedienen, dus steeds intelligenter worden."

Volgens de onderzoeker zijn er twee type chips die belangrijk zijn voor de chipindustrie: de geheugenchip en de processor-chip. "De ene chip slaat informatie op en de ander geeft opdrachten door aan een apparaat, zoals je smartphone."

Maaike Okano-Heijmans
Bron: Clingendael
Maaike Okano-Heijmans

Bekijk ook

Hoe kleiner, hoe krachtiger

Chips worden al decennialang gebruikt en worden nog steeds verfijnd, gaat ze verder. "De ontwikkeling en massaproductie van chips begon in Silicon Valley."

Al zagen die er toen nog wel heel anders uit: "Computers waren vroeger ook een stuk groter, omdat de chips minder sterk waren. Doordat de chips steeds krachtiger werden en steeds meer konden doen, hadden we minder ruimte nodig. Het gevolg: chips werden automatisch kleiner."

Evolutie van chips

"Het feit dat wij nu met een telefoon kunnen rondlopen in plaats van dat die ergens in huis moet staan, heeft alles te maken met de evolutie van chips", gaat de onderzoeker verder.

"Hoe meer geleiders op de chips geprint kunnen worden, hoe krachtiger de chip." Daarom zijn kleine chips erg in trek bij verkopers van alledaagse 'slimme' apparaten.

DeepSeek

Naast smartphones en drones worden chips ook gebruikt voor datacentra en slimme AI-modellen. Dat is waar de interesse van veel landen vooral ligt. "2 jaar geleden werd ChatGPT gelanceerd en deze week zagen we de Chinese variant DeepSeek daarop volgen."

Tot nu toe werd gedacht dat voor dit soort modellen de slimste chips gebruikt moesten worden, maar volgens China is dat bij DeepSeek niet het geval.

Gevolgen voor ASML

Die ontwikkeling is spannend voor de chipindustrie, legt de onderzoeker uit. "DeepSeek laat zien dat het met minder slimme chips ook mogelijk is." Dat kan bijvoorbeeld grote gevolgen hebben voor de Nederlandse chipmachinebouwer ASML, dat zich al jaren bezighoudt met de ontwikkeling van snellere en efficiëntere chipmachines.

Na de lancering van DeepSeek kregen de aandelen van ASML en andere chipbedrijven daarom een flinke klap op de beurs. Toch is nog niet helemaal zeker of het Chinese DeepSeek ook de precieze waarheid vertelt over de chips in hun AI-chatbot.

Bekijk ook

Grote spelers van de chipindustrie

Verschillende landen hebben verschillende expertises op het gebied van chips. "In Nederland is ASML dus een topspeler in het maken van machines die geavanceerde chips produceren. Maar om een chip te maken heb je vervolgens software nodig die daarop komt. Hier zijn Amerikanen weer vreselijk goed in."

Dan zijn er ook nog bedrijven nodig die de software daadwerkelijk op de chip zetten. "Veel van dit soort bedrijven zitten in Oost-Azië zoals Taiwan, en Zuid-Korea.

'Niet altijd slimme chips nodig'

ASML is het enige bedrijf ter wereld dat chipmachines maakt voor de allerslimste chips, gaat Okano-Heijmans verder. "Maar niet iedere fabrikant heeft de slimste chips nodig, want een stofzuiger kan prima een eenvoudige chip bevatten."

Nu de doorbraak van het Chinese DeepSeek laat zien dat mogelijk ook een eenvoudigere chip ingewikkeld werk kan verrichten, zet dat de techindustrie aan het denken. "We hebben geprobeerd de technologische ontwikkeling in China af te remmen, bijvoorbeeld door een exportverbod op de meest geavanceerde technologie. Het lijkt er nu op dat dit onvoldoende effect heeft."

info

EenVandaag Vraagt

In dit artikel zijn antwoorden verwerkt op vragen die zijn ingestuurd via EenVandaag Vraagt. Met EenVandaag Vraagt heb je invloed op wat we maken. Wil je meedoen? Download dan de Peiling-app van EenVandaag, ga dan naar 'Instellingen' en zet je notificaties voor EenVandaag Vraagt aan. Je vindt de vragen en antwoorden terug bij 'Doe mee'. De Peiling-app van EenVandaag is gratis te downloaden in de App Store of Play Store.

Afschrikwekkend effect

India is een van de landen die hard bezig is om zelf een eigen industrie op te bouwen. "Want iedereen realiseert zich dat wanneer je een fabriek op eigen grond hebt staan, het makkelijker wordt om chips te blijven maken", vertelt Okano-Heijmans. "Maar daar heb je wel toegang tot bepaalde grondstoffen voor nodig, zoals germanium en gallium. Die heeft India niet veel op eigen bodem."

Het hebben van een chipindustrie kan daarnaast ook een afschrikwekkend effect hebben omdat de hele wereld chips nodig heeft, zegt de onderzoeker. "Dit is het geval voor Taiwan. Het land heeft een enorme chipindustrie en deze is belangrijk voor China en de rest van de wereld." China, dat Taiwan beschouwt als opstandige provincie, zal het land daarom mogelijk minder snel aanvallen.

Bekijk ook

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Grada's ouders overleden vlak na elkaar, zonder dat ze het van elkaar wisten: 'Alsof hij wist dat hij kon gaan'

Grada's ouders overleden vlak na elkaar, zonder dat ze het van elkaar wisten: 'Alsof hij wist dat hij kon gaan'
Grada met haar ouders Giny en Harm
Bron: eigen beeld

Je beide ouders in één keer verliezen, dat doet pijn. Grada weet daar alles van. Binnen anderhalf uur overleden ze allebei. Heel onverwachts. "'Hij zou weleens een gebroken hart kunnen hebben", zei ik over mijn vader.

"Ik weet nog dat ik op 2 september 2024 mijn moeder aan de telefoon had. Ik zou mijn ouders dat weekend opzoeken in het verzorgingshuis, waar ze sinds een tijdje samen woonden."

Laatste gesprek

"Mama had gevraagd of ik zin had om dan een eindje met haar te gaan rijden. Samen over de nieuwe ringweg in Groningen. Dat leek haar leuk. Ik moest daar een beetje om lachen. We deden dat eigenlijk te weinig samen." Zo herinnert Grada Kreuze (57) uit het Drentse Vries zich het laatste gesprek dat ze had met haar moeder Giny.

De ochtend na dat telefoontje werd Grada gebeld door een verpleegkundige van het verzorgingshuis. Of ze direct die kant op kon komen. Het ging helemaal niet goed met haar moeder, die op dat moment 80 jaar was.

'Kom toch maar'

"In eerste instantie dacht ik dat de medewerker me verwarde met iemand anders. Ik had mijn moeder de dag ervoor nog gesproken, zei ik tegen haar. Er was niks met haar aan de hand. 'Kom toch maar', antwoordde ze."

Toen ze even later bij het verzorgingshuis in Hoogezand arriveerde, merkte Grada meteen dat het mis was. "Mijn vader was helemaal van slag. Zijn vrouw - mijn moeder - lag erg ziek in bed. Ik kreeg nauwelijks contact met haar, ze had hoge koorts en zakte steeds weg. Een infectie of ontsteking, concludeerde de verpleeghuisarts later die dag. Haar naar het ziekenhuis brengen was geen optie. Daar was ze te zwak voor."

Bekijk ook

'Hij droeg haar op handen'

In de dagen die volgden ging het alsmaar slechter met Giny. Het werd steeds duidelijker dat ze er niet meer bovenop zou komen. "Ze had al jaren veel lichamelijke problemen, onder andere met haar hart. Ze was op."

Dat ze haar moeder snel zou verliezen, was een klap voor Grada, maar misschien nog wel meer voor haar vader, Harm. "Hij droeg haar op handen, dat heeft hij altijd gedaan. Ongetwijfeld hadden mijn ouders ook hun dingen, want zo gaat dat in een relatie, maar daar hebben mijn zussen en ik eigenlijk nooit iets van gemerkt", blikt ze terug.

Veel meegemaakt samen

"Je kon zo goed zien dat ze veel van elkaar hielden. Ze hebben ook veel meegemaakt samen: de consequenties van de oorlog, verlies, niet alleen van dierbaren, maar ook van gezondheid, trauma als gevolg. Maar ze sloegen zich er altijd samen doorheen. Mijn moeder hoefde maar met haar ogen te knipperen en mijn vader wist wat ze nodig had."

In die laatste week hoorde Grada haar vader in haar moeders oor fluisteren: 'Ik ga met jou mee.' "Wat zeg jij nu? dacht ik bij mezelf. Maar ik zei niks. Ik realiseerde me dat dit was wat hij wilde. Hij wilde niet alleen achterblijven, zonder haar. Dat had hij al zo vaak gezegd."

Geen euthanasie

Haar moeder was daar nuchterder over, vertelt Grada. "Zij zei altijd: 'Een van ons tweeën moet toch als eerste gaan.' Maar mijn vader wilde daar niks van weten."

Toch hebben ze het nooit serieus over gezamenlijke euthanasie gehad, als het moment daar zou zijn. Of in elk geval was er niks over vastgelegd. "Ze waren daar volgens mij niet tegen, maar het kwam er gewoon niet van om dat te regelen, denk ik." En toen het einde in zicht kwam, was het daarvoor te laat.

Giny en Harm, jong en oud
Bron: Eigen Beeld
Giny en Harm, als jong koppel en op latere leeftijd

Naar het verzorgingshuis

Grada's vader had in februari 2023 de diagnose Alzheimer gekregen. Het duurde daarna niet lang meer totdat ze - met frisse tegenzin - besloten dat het verzorgingshuis de beste plek voor hen was.

"De enige voorwaarde was dat ze daar samen zouden kunnen wonen. Dat was zeker niet makkelijk te regelen, maar het is uiteindelijk gelukt", vertelt Grada, die al heel haar leven in de zorg werkt en via haar netwerk een fijne plek in Hoogezand in Groningen wist te regelen. "Mijn ouders werden daar liefdevol verzorgd."

In slaap gebracht

Grada kwam daar vaak, ze nam een groot deel van de mantelzorg op zich, bezocht haar ouders twee tot drie keer per week. Dat ging een tijd zo, en toen brak die bewuste dag aan in september, nu bijna 5 maanden geleden. De dag van het telefoontje over haar moeder.

Toen duidelijk werd dat Giny vooral veel pijn leed en niet meer beter zou worden, werd ze in slaap gebracht om niet meer wakker te worden. 7 september 2024 was dat. "Mijn zussen en ik hebben om de beurt afscheid van haar genomen, mijn vader zat ernaast, hield haar hand vast. Ook toen de dosis morfine werd opgehoogd."

Gebroken hart

"Een paar uur nadat dat was gebeurd, werd mijn vader ineens hartstikke ziek. Hij stortte als het ware in. Ik weet nog dat ik tegen mijn zus zei: 'Hij zou wel eens een gebroken hart kunnen hebben.' Hij werd in bed gelegd, huilde af en toe geruisloos, zei nog nauwelijks iets." Omdat ook hij veel pijn leek te hebben, werd op 8 september ook Grada's vader in slaap gebracht.

3 dagen later gebeurde iets wat Grada tot dan toe niet voor mogelijk had gehouden: vlak na elkaar overleden allebei haar ouders. "Eerst ging mijn moeder om 17:36 uur en om 19:01 volgde mijn vader. Alsof hij wist dat hij kon gaan. Het was zo'n surrealistische situatie. Een rollercoaster."

info

Overlijden aan een gebroken hart

Er is nog niet ontzettend veel onderzoek naar gedaan, maar in de wetenschap zijn ze het erover eens: je kunt inderdaad overlijden aan een gebroken hart. Dit wordt het gebroken-hartsyndroom genoemd. Of in medische termen stresscardiomyopathie of Tako Tsubo Cardiomyopathie.

Dit komt niet vaak voor en als het gebeurt, is dat bij mensen die al kampen met een zwakkere gezondheid. Wat kort samengevat gebeurt, is dat het hart een stressreactie niet aankan. De hartspieren kunnen tijdelijk verzwakken of zelfs verlammen door acute stress of heftige emoties, zoals rouw na het verlies van een dierbare.

De klachten lijken op de symptomen van een hartaanval, zoals hevig zweten, druk op of pijn in de borst, benauwdheid, duizeligheid en misselijkheid.

Onderzoek van de American Heart Association laat in de Verenigde Staten een jaarlijkse stijging zien van het aantal mensen dat zich in het ziekenhuis meldt met een gebroken-hartsyndroom. 88,3 procent van de patiënten is vrouw.

'Zijn grote liefde achterna'

Spiritueel ingesteld was Harm niet, zegt Grada. "Ik wel. Hij heeft alleen maar de hele tijd aangegeven dat hij ook niet meer wilde, als zij weg was. Dat hebben ze daarboven gehoord, dat weet ik bijna zeker."

"Daar waar mijn moeder steeds is blijven strijden tegen de dood, heeft mijn vader zich er eigenlijk zo goed als meteen aan overgegeven, toen het moment daar was. Zijn grote liefde achterna. Dat paste bij zijn motto: vrouwen gaan voor."

Eerste keren

In het begin overheerste bij Grada de schok van in één keer twee ouders verliezen. Het verdriet, het vele regelwerk. De eerste keer op de verjaardagen van haar kinderen komen met twee lege plekken op de achterbank van de auto.

De eerste keer kerst met een paar lege stoelen aan tafel. Geen oliebollen meer bakken, wat ze elk jaar samen deden. Hun 61ste trouwdag op 2 januari.

Niet meer naar buiten durven

Rouw kan heftig en pijnlijk zijn, merkte Grada, ook als je ouders een heel leven achter zich hebben. "Mijn emoties schommelden van ontzettende boosheid en angsten tot diep verdriet en drukkende eenzaamheid. Eindeloos huilen."

In de eerste maanden greep de angst haar soms naar de keel. "Op een gegeven moment durfde ik niet meer in het donker naar buiten. Als ik de voordeur opendeed, leek het wel of ik door een betonnen zwarte muur heen moest. Dat durfde ik niet."

De kisten van Giny en Harm naast elkaar in het uitvaartcentrum
Bron: Eigen beeld
De kisten van Giny en Harm naast elkaar in het uitvaartcentrum

Leeg gevoel

Sinds het overlijden van haar ouders zit Grada ziek thuis. "Ik ben nog heel erg zoekende naar hoe ik moet omgaan met de nieuwe realiteit. Hoe ik dat lege gevoel opvul met herinneringen."

"Omdat ik zo vaak bij ze kwam, heb ik nog vaak het idee van: wat moet ik nu met mijn leven doen? Het voelt zo gek dat alles gewoon doorgaat als je zelf stilstaat, omdat je niet weet hoe je verder moet." Ze is blij dat ze een hond heeft: "Er zijn dagen bij dat ik bij mezelf denk: 'Het is dat Kaya eruit moet. Anders zou ik geen stap buiten zetten.'" Ze is dankbaar voor de onvoorwaardelijke liefde en steun van haar zoons en schoondochters, vertelt Grada. "Ik zou niet weten wat ik zonder ze zou moeten"

Of 't wer altied wel weer licht

Inmiddels lukt het Grada om ook op een positieve manier naar het grote verlies te kijken. "Voor mij staat het inmiddels symbool voor een onvoorwaardelijke, onverwoestbare liefde." Grada herinnert nog de kleine glimlach, die achterbleef op haar vaders gezicht toen hij was overleden. "Zo van: 'Ik heb het voor elkaar, ik ben nog steeds bij haar.'"

"En met mij komt het ook wel weer goed. Zoals de Gronings zanger Ede Staal begin jaren 80 zong: 't Het nog nooit, nog nooit zo donker west. Of 't wer altied wel weer licht. Dat geloof ik. Daar houd ik me aan vast, het troost me."

Bekijk ook

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Ook interessant