Gemeenten worstelen met harde fraude-aanpak van mensen in de bijstand: 'Er is geen ruimte voor de menselijke maat'

Na de toeslagenaffaire komt er ook steeds meer kritiek op de harde aanpak van mensen in de bijstand. Wethouders zeggen dat ze niet anders kunnen door de strenge Participatiewet. Maar ook tussen gemeenten zijn er verschillen.

Eind vorige maand ontstond grote ophef toen bleek dat een vrouw uit Wijdemeren 7.000 euro moest terugbetalen aan de gemeente, nadat bleek dat ze jarenlang wekelijks boodschappen kreeg van haar ouders. Ze had dit niet doorgegeven aan de gemeente en dat had wel gemoeten: er geldt een inlichtingenplicht. De verantwoordelijke wethouder verontschuldigde zich in interviews, maar zei dat ze niet anders kon: de Participatiewet verplicht gemeenten om het geld terug te vorderen.

Aanpak ter discussie

Ondanks de stortvloed aan kritiek liet de gemeente Wijdemeren vandaag weten bij haar besluit te blijven, omdat er meer aan de hand was dan alleen het krijgen van boodschappen. Zo beschikte de vrouw over een auto en een motor 'uit het duurdere segment' en had ze een reis naar het buitenland niet gemeld.

Toch heeft de zaak er voor gezorgd dat de strenge aanpak van mensen in de bijstand opnieuw volop ter discussie staat. Uit gesprekken die EenVandaag met advocaten voerde blijkt dat er veel vaker en in veel schrijnendere gevallen door gemeenten wordt ingegrepen. Bijstandsgerechtigden moeten soms tot wel tienduizenden euro's terugbetalen, vaak mét boete, omdat ze inkomsten of giften niet gemeld hebben.

5 euro lenen? Melden!

Probleem: gemeenten zijn vaak niet duidelijk over wat er dan precies gemeld moet worden. "Steevast krijg ik van cliënten te horen dat ze niet wisten dat ze iets moesten melden", vertelt de Rotterdamse advocaat Jacqueline Nieuwstraten.

"Ze weten bijvoorbeeld wel dat ze het moeten melden als ze werk hebben gevonden, of als ze gaan samenwonen. Maar het is voor veel mensen lastig om te bedenken dat je ook moet melden dat je 5 euro leent van je buurvrouw. Doe je dat niet, dan is dat schending van de inlichtingenplicht en word je als fraudeur bestempeld."

In totaal 326 miljoen teruggevorderd

Nieuwstraten heeft veel cliënten die in de problemen zijn gekomen door deze inlichtingenplicht. Zo vertelt ze over een minderjarige jongen die geslaagd was voor zijn havo-examen en veel felicitaties binnenkreeg via de post, waaronder enveloppen met geld. Het bedrag, 120 euro in totaal, stortte hij op zijn rekening. Dat had hij beter niet kunnen doen: de 120 euro werd later teruggevorderd op de bijstand van zijn ouders. Met een boete er bovenop.

In juni 2020 stonden landelijk meer dan 94.000 vorderingen open voor het overtreden van de inlichtingenplicht, blijkt uit cijfers van het CBS. In totaal wordt daarbij bijna 326 miljoen euro teruggevorderd.

Bron: EenVandaag

De burger als fraudeur en de wantrouwende overheid

Nieuwstraten ziet parallellen met de toeslagenaffaire: "Je krijgt direct het stempel fraudeur, ook al maak je een fout. Dit zorgt voor veel stress en financiële problemen. Als fraudeur kom je niet in de schuldsanering terecht, je hebt namelijk een fraudeschuld. In Rotterdam ben je 10 jaar bezig om je schuld af te betalen en dan moet je alleen van bijstand rondkomen." Bezwaar maken of naar de rechter stappen heeft vrijwel nooit zin. Sociaal advocaat Jan Melief voert in Enschede regelmatig procedures tegen de gemeente, die als streng te boek staat. "De rechter gaat daarin mee."

"Dat is het probleem dat je ook ziet bij de toeslagenaffaire. Rechters volgen het bestuur blind. Ik heb meerdere cliënten gehad voor wie de uitkomst zó onrechtvaardig was, maar de rechter het in stand liet. Een collega is uit pure frustratie gestopt." Volgens hoogleraar sociale zekerheidsrecht Gijsbert Vonk is de menselijke maat zoek. "De overheid schiet te makkelijk in het denkspoor: de burger als fraudeur en de wantrouwende overheid. Dat geldt voor de toeslagenaffaire én voor de bijstand. De gedachte was altijd: 'We willen geen menselijke maat. Wie fraudeert moet op de blaren zitten.'"

'De wet is heel rigide'

Gemeenten zouden graag meer ruimte hebben om maatwerk te leveren. Ze zijn op dit moment volgens de wet verplicht om direct terug te vorderen als de inlichtingenplicht wordt overtreden. Gemeenten kunnen deze plicht tot terugvorderen naast zich neerleggen, maar kunnen het dan aan de stok te krijgen met het ministerie.

"De participatiewet is heel rigide", zegt de Rotterdamse wethouder Richard Moti. "De wet schrijft voor dat elke euro die iemand op zijn rekening krijgt, ook al is het maar 2 of 3 euro, gemeld moet worden. Gebeurt dat niet, dan wordt zo iemand meteen als fraudeur bestempeld. Wij zijn dan helaas gedwongen het geld terug te vorderen. Doen we dat niet, dan krijgen we het jaar erop minder geld van Den Haag."

Grote verschillen tussen gemeenten

Toch verschillen gemeenten sterk van elkaar in hoe streng zij handhaven op de Participatiewet, blijkt uit een steekproef van EenVandaag onder tien gemeenten. In Leeuwarden, met 5.770 bijstandsgerechtigden, werd in 2020 1,5 miljoen euro teruggevorderd voor overtredingen van de inlichtingenplicht. Terwijl in Heerlen, waar 4.327 mensen bijstand ontvangen, het afgelopen jaar zo'n 22.000 euro werd teruggevorderd.

Om bijstandsontvangers tegemoet te komen stellen gemeenten een bepaald bedrag aan giften per jaar vrij. Ook daarin zijn grote verschillen te zien tussen gemeenten. In Rotterdam mogen bijstandsgerechtigden per jaar 300 euro aan giften ontvangen, in Enschede 500 euro en in Amsterdam 1200 euro. De Rotterdamse wethouder Moti vertelt dat deze 300 euro ervoor zorgt dat niet alle kleine bedragen worden gezien als fraude. "Hierdoor vervalt 70 procent van de vorderingen."

Bron: EenVandaag

'De sociale dienst, niet de a-sociale dienst'

Over één ding zijn bijna alle gemeenten het eens: ze willen meer ruimte om zelf maatwerk toe te kunnen passen. "Het zou fijn zijn als Den Haag de Participatiewet aanpast en gemeenten de ruimte geeft om dit zelf op een menselijke manier in te kunnen voeren", aldus Moti. "Wij vinden dat mensen die in bijstand zitten nog steeds als mens moeten worden behandeld." Ook de gemeente Emmen wil graag een aanpassing: "De wet maakt het ons niet makkelijk. We zouden graag zien dat het verplicht terugvorderen wordt omgebogen tot een bevoegdheid. We zijn de sociale dienst, niet de a-sociale dienst."

Het ministerie van Sociale Zaken heeft al aangekondigd de harde aanpak in de bijstand te willen verzachten, en wil duidelijker afbakenen wat onder fraude wordt verstaan. Ook moeten gemeenten meer maatwerk kunnen bieden. Toch zijn advocaten voorlopig sceptisch. "Het is een stap vooruit, maar als iedere gemeente eigen beleid kan maken kan dat nog steeds streng beleid zijn", zegt Nieuwstraten. "En de rechter zal vooral controleren of de gemeente zich aan dat eigen beleid houdt. Of het een verbetering wordt, moeten we nog maar zien."