Veel van hen kunnen niet autorijden, maar toch krijgen jaarlijks duizenden expats een Nederlands rijbewijs. Ze mogen hun buitenlandse rijbewijs omwisselen voor een Nederlandse, zonder getoetst te worden. Een levensgevaarlijke regeling, zeggen rijleraren.

De Indiase Charu Dabhade heeft haar veertiende rijles. Ze heeft nog veel moeite met schakelen en de auto recht op de weg houden. In haar eentje rijden kan ze zeker nog niet. "Dan is ze echt een gevaar voor anderen," zegt haar rijleraar Romeo Ramjiawan. Toch staat Charu niets in de weg om zelfstandig de weg op te gaan, want dat felbegeerde roze pasje heeft ze allang in haar bezit.

Aantrekkelijker voor expats

Tot haar eigen verbazing ontving Charu 2 jaar geleden een Nederlands rijbewijs toen ze als kenniswerker naar Nederland kwam. Het enige wat ze hoefde te doen, was haar rijbewijs uit India en haar identiteitsbewijs laten zien. "Ik was zo blij dat ik geen rijexamen hoefde te doen hier. Dat scheelt me veel theorie leren. Maar ik wil wel veilig de weg op kunnen, dus heb ik er toch voor gekozen lessen te nemen."

Expats die naar Nederland komen mogen hun buitenlandse rijbewijs zonder voorwaarden omruilen voor een Nederlands rijbewijs. Dat werd in 1995 bepaald door Annemarie Jorritsma, toen minister van Verkeer en Waterstaat. Nederland moest op die manier aantrekkelijker worden voor kenniswerkers. Nederland is het enige land in de EU dat deze mogelijkheid aanbiedt aan expats.

Rijbewijs kopen voor paar honderd roepie

Jaarlijks maken zo'n 6500 expats gebruik van die mogelijkheid. Maar de verwachting is dat dit aantal snel toeneemt, omdat de laatste jaren het aantal expats in een rap tempo stijgt. In 2012 kwamen nog zo'n 4000 kenniswerkers naar Nederland. In 2019 waren dit er al meer dan 12.000. Verreweg de meesten zijn afkomstig uit India, zo'n 40 procent. En juist daar wordt volgens rijleraar Ramjiawan nogal ruim omgegaan met het begrip 'verkeersveiligheid'.

"Ik heb zelf Indiase roots. Ik weet hoe makkelijk je daar aan een rijbewijs komt. De meesten kopen hem bij het gemeentehuis voor een paar honderd roepie. Ze hebben dan nog nooit in een auto gereden." Recent onderzoek onderbouwt dit. Zes op de tien Indiërs met een rijbewijs zou nog nooit achter het stuur hebben gezeten.

'Ze kunnen helemaal niks'

Ramjiawan merkt het ook aan de expats die rijles nemen en naast hem in de auto zitten: "Ik heb er al honderden gehad die gewoon niet kunnen autorijden, maar wel een rijbewijs hebben." En hij is niet de enige. Ook rij-instructeur Shelly Kashyap vertelt over zeker vijftig leerlingen die wel het roze pasje hadden, maar nog helemaal geen rijvaardigheden. "Ze kunnen helemaal niks. Niet remmen, niet koppelen en niet sturen. Je moet helemaal vanaf het begin beginnen."

Charu heeft wel verkeerslessen en een verkeersexamen gedaan in India, maar dat ging er heel anders aantoe dan in Nederland. "Een Indiaas rijexamen is veel makkelijker dan hier in Nederland. Daar rijd je tijdens je examen op een afgelegen terrein. Ik hoefde niet in het verkeer te rijden, ik heb geen rotondes hoeven doen en ik heb ook niet op de snelweg gereden. Hier is alles anders."

Privileges

Lang niet alle expats zijn zo gemotiveerd als Charu. Veel van hen nemen geen rijlessen. "Ze hebben geen einddoel, want hun rijbewijs hebben ze al. Sommigen stoppen na vier of vijf lessen omdat het duur is of omdat ze denken dat ze het kunnen. Dat is heel gevaarlijk," vindt rijleraar Kashyap. Hij en Ramjiawan vinden dat de regeling zo snel mogelijk geschrapt moeten worden.

Ook hoogleraar transportbeleid Bert van Wee snapt niets van de regeling. "Die moet sowieso aangepast worden. Veel expats kunnen in hun eigen land al niet rijden, laat staan hier. Maar het is ook geen eerlijke regeling. Je moet mensen geen privileges geven vanuit economische belangen, waardoor zij zich niet aan verkeersveiligheid eisen hoeven te houden."

'Wij moeten toetsen'

Toch lijkt demissionair minister Cora van Nieuwenhuizen niet van plan om deze regeling snel te wijzigen. Op vragen van het CDA reageerde ze als volgt: "Wij hebben na overleg met het OM en de politie niet kunnen constateren dat er bij hen signalen zijn over negatieve effecten voor de verkeersveiligheid veroorzaakt door de expats. Er zijn ook geen signalen over verkeersonveiligheid in de cijfers van die kleine groep."

Wel laat ze weten binnenkort in gesprek te gaan met rijschoolhouders die dit probleem signaleren. Maar voor Kashyap gaat dit niet snel genoeg: "Wij moeten toetsen of expats hier capabel zijn om te kunnen rijden. Zo simpel is het. Wat is daar zo moeilijk aan?"

Er is al één Nederlander aan overleden en twee andere zijn erdoor in het ziekenhuis beland: namaak oxycodon-pillen. Vaak worden ze online gekocht, zonder recept. "Je weet niet wat je koopt."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."