Ruim 4.000 veroordeelden ontlopen hun straf door een tekort aan gevangeniscellen. Dat is vier keer zoveel als een jaar geleden, blijkt uit onderzoek van EenVandaag. In 1.158 strafzaken is er sprake van delicten met slachtoffers en nabestaanden.
"Het is code zwart", zei staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Ingrid Coenradie afgelopen december. Daarmee bedoelde ze dat in geen enkele cel - in de gevangenis of op een politiebureau - nog plek was voor nieuwe arrestanten en veroordeelden. Dat heeft ook gevolgen voor het aantal zogenoemde 'zelfmelders': daders die door een rechter zijn veroordeeld, maar niet direct de gevangenis ingaan.
Ruim 4.100 zelfmelders
In december 2023 liet het ministerie van Justitie en Veiligheid voor het eerst weten dat er geen veroordeelden meer opgeroepen zouden worden voor hun gevangenisstraf, omdat er geen plek voor hen was. Er waren op dat moment 1.100 zelfmelders onherroepelijk veroordeeld, meestal tot 1 jaar gevangenisstraf. Het aantal zelfmelders steeg het afgelopen jaar explosief naar 4.109. Dat blijkt uit gegevens in handen van EenVandaag.
Zij moeten bij elkaar nog 587 jaar zitten voor in totaal 5.627 zaken. In 97 procent van de gevallen gaat het om straffen tot 1 jaar. Al zegt dat niets over de ernst van de zaak. 1.116 zelfmelders maakten slachtoffers en nabestaanden. Denk aan fatale verkeersongevallen, waarbij vaak straffen tot 1 jaar cel worden opgelegd. Deze groep moet in totaal nog 133 jaar zitten voor veroordelingen 1.158 zaken.
Bekijk ook
Wie krijgt de zelfmeldstatus?
Wie wel of niet de zelfmeldstatus krijgt, beslist het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB). Uitgesloten van de zelfmeldstatus zijn strafbare feiten waar een gevangenisstraf van 12 jaar of meer op staat, en bepaalde zedenfeiten. Vaak zitten personen die van zwaardere feiten verdacht worden al vast. Krijg je de zelfmeldstatus, dan hoef je bij een veroordeling niet direct de gevangenis in, maar word je via een brief opgeroepen om te komen zitten.
In 2024 meldden 32 zelfmelders zich om hun straf uit te zitten. Om onduidelijke redenen verloren in hetzelfde jaar ruim 1.730 veroordeelden de status van 'zelfmelder'. Een 'voordeel' van de zeldmeldstatus is dat je je een periode kunt voorbereiden op het uitzitten van een straf. Krijg je deze status niet? Dan kun je na het definitief worden van een uitspraak op ieder moment en op elke plek gearresteerd worden.
Drugs, diefstal en wapens
Ongeveer 95 personen moeten nog langer dan 1 jaar de gevangenis in. Zij hebben samen 173 jaar gevangenisstraf openstaan. Het gaat om drugsdelicten, diefstal, verduistering, witwassen, oplichting, valsheid in geschrifte, misdrijven tegen de openbare orde, verboden wapenbezit en het opzettelijk doen van een onjuiste of onvolledige aangifte. Er zitten ook veroordelingen tussen die overgenomen zijn uit het buitenland.
Het ministerie van Justitie en Veiligheid geeft aan dat de veroordelingen van zes volwassen mannen dit jaar dreigen te verjaren. Ze moeten 1 jaar cel uitzitten voor in totaal 46 zaken: mishandeling, rijden onder invloed, drugsdelicten, bedelarij, vernieling en beschadiging van goederen en verschillende overtredingen van de Wet personenvervoer 2000 (Wp2000).
Slechts 32 zelfmelders in cel
Iedere maand komen er honderden veroordeelden bij die hun straf niet kunnen uitzitten. Alleen al in februari 2024 ging het om 502 mensen, in november 2024 om 568. In totaal gaat het om 4.445 zelfmelders in de periode december '23 tot en met december '24
Uit die groep (door het ministerie 'voorraad' genoemd) stroomden, ondanks de oproepstop, ook 1.768 zelfmelders uit. Daarvan gingen 32 personen daadwerkelijk de gevangenis in. Zij meldden zich omdat ze (al) opgeroepen waren. "Wat opvalt is dat er ondanks de zelfmeldmaatregel toch een behoorlijk aantal zaken uitstroomt, terwijl slechts een beperkt deel hiervan zich heeft gemeld", zegt een woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid.
Bekijk ook
Onduidelijk hoe 'verdwenen'
Waarom die ruim 1.730 veroordeelden uit de 'voorraad' zelfmelders verdwenen, en dus hun zelfmeldstatus verloren, is niet duidelijk. "De uitstroomredenen worden wel geregistreerd, maar in de systemen is er geen selectie van te maken", laat het ministerie weten. Onduidelijk is of die persoon niet kwam opdagen na een oproep en nu op de vlucht is, of dat diegene een nieuw misdrijf heeft gepleegd en gearresteerd is.
Daarnaast was volgens het ministerie 'aanvullend voorraadbeheer noodzakelijk' omdat de 'voorraden dermate hoog opgelopen zijn'. "Indien hierbij blijkt van gewijzigde omstandigheden in een zaak of rondom de persoon, kan de zelfmeldbeoordeling anders uitpakken en kan een zaak om die reden uitstromen." Onduidelijk is wat hiermee precies wordt bedoeld.
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.