Op 17 januari worden Ellen en Gabriela door de politie opgehaald en naar het ziekenhuis gebracht. Er is iets met Donny. Eenmaal in het ziekenhuis blijkt Donny te zijn overleden. Hij is met zijn auto het kanaal in gereden. Maar waarom? Dat blijft lange tijd onduidelijk, tot moeder en schoonzus zijn telefoon doorzoeken. Donny heeft een gokschuld van 70.000 euro. De ChristenUnie wil strengere voorwaarden voor online gokken.

"Het was glad die ochtend. Het hagelde. Je denkt meteen aan een ongeluk”, vertelt Donny’s moeder, Ellen Sino. “Later kwam er een aangetekende brief dat zijn auto in beslag genomen zou worden en toen we zijn telefoon kregen konden we pas echt dingen gaan uitzoeken." In twee jaar tijd zette Donny meer dan 270.000 euro in op een online gokwebsite, voornamelijk op sportwedstrijden. Maar in de laatste maanden gaat het fout. Op de dag dat hij een einde aan zijn leven maakt, heeft hij een speelschuld van meer dan 60.000 euro.

Dat de 26-jarige Donny gokproblemen had, ontdekten zijn familie en vrienden pas na zijn dood. “We hebben niet gemerkt dat hij gokverslaafd was”, zegt Ellen Sino. “Hij heeft tot 30.000 euro in de week in kunnen zetten. Daar is geen controle op geweest." Ze reconstrueerden hoe hij op verschillende manieren aan geld kwam en online inzette. Hij sloot een persoonlijke lening af, verpandde zijn auto, kocht speelkaarten via zijn mobiele telefoonabonnement en staat steeds dieper in het rood.

Donny begon met vijf euro, maar al snel werd het tweeduizend euro

Donny begon niet direct met het inzetten van grote bedragen. Excelsheets die zijn tweelingbroer van Unibet weet te krijgen, geven inzicht in zijn speelbedrag. “Hij is begonnen met vijf euro en dat is opgelopen tot bedragen van wel tweeduizend euro”, gaat Sino verder. Pas toen hij zijn baan opgezegd heeft, is hij full time gaan gokken en is het misgegaan. Uiteindelijk zag Donny geen andere uitweg dan zelfmoord te plegen.

Donny gokte online via Unibet, voornamelijk op sportwedstrijden, net als veel andere Nederlanders. “Online gokken is nu verboden in Nederland, maar toch gebeurt het massaal”, vertelt Marja Appelman, directeur van de Kansspelautoriteit. In de Tweede Kamer is in juli 2016 al een wetsvoorstel aangenomen dat online gokken legaal moet maken. Maar omdat de Eerste Kamer het wetsvoorstel nog niet heeft behandeld, zijn online kansspelen nog steeds verboden. Op dit moment probeert de Kansspelautoriteit het aanbod van illegale aanbieders tegen te gaan, maar zegt dat de nieuwe wet veel meer mogelijkheden biedt.   “We hebben die nieuwe wet echt nodig, niet alleen om te handhaven, maar om de consument te beschermen, beschermen tegen het verslaafd worden”, aldus Appelman.

ChristenUnie wil strengere maatregelen

Stieneke van der Graaf , Tweede Kamerlid voor de ChristenUnie, wil nu dat bij invoering van die wet er stevigere voorwaarden worden opgenomen. Zo wil Van der Graaf dat de gokbedrijven die online actief zijn op de Nederlandse markt zich hier ook daadwerkelijk vestigen. Zodat ze ook hier juridisch aanspreekbaar zijn. De meeste online gokbedrijven zijn nu gevestigd op Malta.  De ChristenUnie was in 2016 al geen voorstander van de wet, die online gokken legaliseert. Maar toen zat de fractie nog niet in de coalitie. Nu is dat wel zo en dat maakt het pikant: de andere coalitiepartijen willen de wet zonder aanpassingen invoeren.

De huidige Wet op de Kansspelen stamt uit 1964, toen internet nog niet bestond. Inmiddels zijn in de meeste landen in de EU de wetten aangepast en is online gokken in de wet verankerd. Nederland is een uitzondering. Online kansspelen zijn verboden.

Sociale drempel

“Wanneer online gokken legaal wordt, maak je het laagdrempeliger”, vertelt Arie Dijkstra, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Natuurlijk hoeft dat niet direct een probleem te zijn, maar er wordt een heel blik aan nieuwe mensen opengetrokken die met online kansspelen in aanraking komen. Je kunt concluderen dat wanneer meer mensen gaan gokken, er ook meer mensen verslaafd kunnen raken."

Wel biedt het legaliseren van online kansspelen volgens Dijkstra ook voordelen. “Dat mensen online gokken is een feit. Het legaal maken van gokken op het internet geeft de kans om regulering af te dwingen en er meer zicht op te krijgen." En dat is waar de Kansspelautoriteit op zit te wachten. Op dit moment heeft de Kansspelautoriteit een afspraak met betaaldiensten om betalingen naar illegale aanbieders te beperken, maar afdwingen kunnen ze het niet. “Hoeveel we ook handhaven, we krijgen het hiermee niet opgelost. Het is dweilen met de kraan open”, zegt Appelman. De kansspelautoriteit zegt met deze nieuwe wetgeving meer handvaten te krijgen om aanbieders te controleren.

Dweilen met de kraan open

We kunnen de stroom van illegale goksites niet meer aan, zegt Marja Appelman, directeur van de Kansspelautoriteit. "Het is dweilen met de kraan open en wij hebben die nieuwe wet keihard nodig." Waarom de wet nu al 2 jaar tussen de Tweede en de Eerste Kamer in een la ligt weet Appelman ook niet, "maar het zal wel politiek zijn." Op het moment dat de nieuwe wet er is heeft de Kansspelautoriteit de mogelijkheid om in de systemen van de gokbedrijven mee te kijken. Zo wil Appelmans afdwingen dat gokbedrijven beter voor hun klanten zorgen, in de hoop dat ze niet verslaafd raken. Bedrijven die niet aan de eisen voldoen kunnen dan van de markt worden geweerd.

Na de afgelaste verkiezingscampagne van vorig jaar wegens corruptie, manipulatie en mogelijk Russische inmenging, gaan de Roemenen morgen opnieuw naar de stembus. "Ik maak me zorgen over de toekomst van mijn land. Mensen zijn makkelijk te manipuleren."

"Niet iedereen heeft door hoe belangrijk deze verkiezingen zijn voor ons land", zegt de 22-jarige Lavinia Duman. "De internationale banden, economie en democratie staan onder druk. Ik maak me grote zorgen; mensen in mijn land zijn makkelijk te manipuleren."

Verkiezingen afgelast wegens misleiding

Afgelopen jaar werden de verkiezingen in Roemenië afgelast nadat de radicaal-rechtse politicus Calin Georgescu tot ieders verrassing de eerste verkiezingsronde won. Volgens het Constitutionele hof was er sprake van corruptie en manipulatie. Zo zou de pro-Russische politicus geprofiteerd hebben van een wijdverspreide campagne op TikTok.

"Iedereen was in shock dat Georgescu de eerste ronde had gewonnen", vertelt Lavinia, die sinds 2021 studeert aan de Universiteit van Amsterdam. "Mensen kenden hem alleen via TikTok, niemand wist hoe hij er uitzag. Op de app plaatsten mensen hoe geweldig hij was, en dat hij zou zorgen voor verandering. Ik ben nog nooit zo bang geweest voor de toekomst van mijn land. Het was één grote manipulatie."

Populaire vanwege armoede

De reden dat de radicaal-rechtse Georgescu populair is in Roemenië, heeft volgens Lavinia te maken met financiële problemen. "Veel mensen leven in armoede, zijn laag geschoold en hebben moeite eten op de tafel te krijgen", vertelt Lavinia. "Mensen zijn klaar met rijke politici en willen wat anders. Georgescu vulde dit gat."

"Georgescu wilde uit de Europese Unie stappen en nauwere banden aangaan met Rusland, en beloofde dat daardoor alles beter zou worden. Volgens hem zou Rusland ons kunnen 'redden'", vertelt Lavinia. "Door jarenlange corruptie, kunnen mensen in Roemenië niet juist van het onjuist onderscheiden. Men geloofde hem."

Radicaal-rechts opnieuw op de loer

In de aankomende verkiezingen is Georgescu uitgesloten van deelname, vanwege het overtreden van de democratische regels. Desondanks ligt de ruk naar extreem-rechts opnieuw op de loer. Politicus George Simion staat op de eerste plek in de peilingen.

"Simion is minder extreem dan Georgescu, maar ook hij streeft naar een conservatief beleid. Simion is tegen abortus, wil de Europese Unie verlaten en streeft naar hechtere banden met Rusland. Het zou het slechtste scenario zijn als Simion wint", gaat de student verder. "Ik wil er niet over nadenken."

Extra maatregelen

Campagnevoering via TikTok is in Roemenië van groot belang. Zo telt de Chinese app 9 miljoen gebruikers, in een land met 19 miljoen inwoners. Volgens strategisch analist bij The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) Laura Jasper telt dit zwaar, gezien maar 30 procent van de inwoners de traditionele nieuwsoutlets vertrouwt.

Om tijdens de verkiezingen desinformatie te bestrijden zijn extra maatregelen genomen. De app heeft, onder leiding van de Europese Commissie, al meer dan 27.000 nepaccounts verwijderd. Ook zijn extra mensen aangenomen om de content te controleren. Toch blijft campagnevoering via TikTok populair, ziet ook Lavinia.

Invloed TikTok

"In deze TikTok zegt politicus Simion dat mensen niet naar de pers moeten luisteren en dat de pers onbetrouwbaar is", zegt de student, terwijl ze op haar iPad door TikTok scrollt. "Ook zegt Simion dat hij er alles aan doet om Georgescu terug aan de macht te krijgen, aangezien hij de échte winnaar is van de verkiezingen. Maar dat klopt niet."

Volgens de 22-jarige student is deze manier van campagnevoeren effectief. "Mensen in Roemenië zijn boos dat ze opnieuw naar de stembus moeten", zegt Lavinia. "Ook is er veel onduidelijkheid. Simion speelt hier handig op in."

Hoop voor Roemenië

Maar toch heeft de Roemeense student hoop. "Roemenië is een prachtig land en heeft veel potentie", vertelt ze trots. "Ik ben blij dat er nieuwe verkiezingen zijn, en dat er een goede kanshebber is. Nicuşor Dan pleit voor democratie en een Europees beleid."

Toch sluit Lavinia niet uit ooit het heft in eigen handen te nemen. "Vanwege deze chaos wil ik zelf de politiek in. Ik denk dat ik het beter kan", zegt Lavinia tot slot. "In plaats van de corrupte politici die Roemenië alleen maar schade aanrichten."

Rinke en Martine zijn al 40 jaar samen. Ze delen niet alleen een leven, maar ook een beladen familiegeschiedenis. Zijn vader was een nazi, haar opa stierf in concentratiekamp Neuengamme. Nu gaan ze met scholieren in gesprek over de oorlog.

Martine's opa, Martinus Letterie, werd op 25 januari 1942 vermoord in concentratiekamp Neuengamme. "Hij werd 33 jaar", vertelt zijn kleindochter.

Uit huis gehaald

"Mijn vader weet nog heel goed dat op 25 juni 1941, om 6:15 uur in de ochtend, zijn vader uit huis werd gehaald. Mijn oma en mijn vader waren er kapot van. Ze waren dol op elkaar", vertelt Martine.

"Mijn opa moet zich al langer zorgen hebben gemaakt, want tijdens een fietstochtje met mijn vader had hij gezegd: 'Als er ooit iets met mij gebeurt, dan moet jij voor je moeder zorgen."

Schrijven over Westerbork

Haar familiegeschiedenis zette Martine ertoe aan om kinderboeken over de oorlog te gaan schrijven. In Kamp Westerbork staan luisterpalen met fragmenten uit haar boeken. Ze gaan over kinderen die gevangen zaten in Kamp Westerbork en daarvandaan werden gedeporteerd naar de vernietigingskampen.

"Ik zie daar zeker een link met mijn opa", vertelt ze. "Ik heb toch heel erg het gevoel dat ik daarom die drive heb om deze verhalen te vertellen. En nu ik er eenmaal mee begonnen ben, kan ik eigenlijk ook niet meer ophouden."

Vader bij de SS

En dan is er Rinke, Martines partner. Hij worstelde jarenlang met het verleden van zijn vader, die behalve bewaker in Kamp Westerbork ook lid was van de NSB en zich vrijwillig bij de SS had aangemeld.

"Eigenlijk is mijn bestaan misplaatst", vindt Rinke. "Het is heel erg dat mijn vader nog kinderen heeft kunnen krijgen. Iemand die het leven en de toekomst van anderen heeft ontnomen."

'Ineens begon hij over een executie'

Bij Rinke thuis werd er niet over de oorlog gesproken, maar op zijn dertiende nam zijn vader hem mee naar Kamp Westerbork. "We lopen daar wat rond en opeens vertelt hij me over een executie die hij hier had bijgewoond."

"Maar het was een executie die niet veel voorstelde, zei hij. Wat belangrijker was in het verhaal, zo vond mijn vader, was dat de collega's worst en wijn hadden meegenomen. Dat was toch wel heel bijzonder, want het was een moeilijke tijd en voedsel was schaars. En je kon bijna niet meer aan goede worst en wijn komen."

Aan niemand doorvertellen

Rinke werd stil van het verhaal, vertelt hij. "Vooral de nonchalance waarmee mijn vader voorbij ging aan die executie heeft er bij mij diep ingehakt." Op de terugweg vertelde zijn vader hem dat hij het verhaal aan niemand mocht doorvertellen.

"'Als mensen dit weten, pakken ze jou, mij, ons gezin', zei hij tegen mij. Ik denk dat hij toen besefte dat hij te veel had gezegd. En hij kreeg daarin wel gelijk."

Doodsbedreigingen

Toen Rinke eind jaren 90 openlijk over het oorlogsverleden van zijn vader begon te praten, kwamen daar heftige reacties op, herinnert hij zich. Tot doodsbedreigingen aan toe. "En ook dit jaar heb ik weer een bedreiging gehad vanwege mijn afkomst. Iemand die vond dat ik moest boeten, omdat mijn familie zijn familie schade had berokkend."

Ondanks deze last bouwde Rinke een leven op voor zichzelf. Hij nam afstand van zijn ouders en van het gedachtegoed van zijn vader. In 1984 ontmoet hij Martine. Ze krijgen drie kinderen, en inmiddels hebben ze ook kleinkinderen.

'Niet beoordelen op daden van ouders'

"We hadden allebei de openheid om naar elkaars verhaal te luisteren. Zonder meteen je eigen verhaal daarmee te verbinden", vertelt Rinke. "Wij vinden het heel vanzelfsprekend dat je kinderen niet moet beoordelen op de daden van hun ouders."

Maar hun ouders hadden moeite met hun relatie. "Onze trouwdag is het enige moment geweest dat onze ouders samen in één ruimte hebben gezeten", vertelt Martine. "Als er een verjaardag werd gevierd van een van de kinderen, dan kwam het ene stel grootouders in de ochtend en het andere 's middags. Mijn vader kon het gewoon niet, samen met Rinkes vader in één ruimte zitten."

Daders in beeld

Op initiatief van Kamp Westerbork vertelden Rinke en Martine in 2012 voor het eerst samen hun verhaal over de slachtoffers en daders in de oorlog. "We hebben het na de oorlog met elkaar eerst veel over het verzet gehad", zegt Rinke.

"Daarna kwam er veel aandacht voor de slachtoffers. En nu komen de klootzakken meer in beeld, de daders. Mijn vader was er één van, maar niet de enige."

Heleboel 'foute' Nederlanders

Tijdens een gastles op het Dockinga College in Dokkum vraagt Rinke aan de vmbo-scholieren hoeveel Nederlanders er volgens hen in de oorlog samenwerkten met de Duitse bezetter. "5.000?" vraagt een leerling. Een ander denkt 10.000. De klas is zichtbaar onder de indruk als Rinke het echte aantal noemt.

"425.000. Als je alle dossiers in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) bij elkaar optelt van mensen die na de Tweede Wereldoorlog werden verdacht van collaboratie met de Duitse bezetter. Dat is iets wat nog niet zo bekend is. Maar het waren er een heleboel."

Geen spijt

Dan vraagt een scholier aan Rinke: "Wat is het ergste wat jullie familie heeft meegemaakt?" "Ik vond het heel erg dat ik mijn vader heb leren kennen zoals hij was, en dat ik heb ontdekt wat hij heeft gedaan", antwoordt Rinke.

"En vooral: dat hij daar geen spijt van heeft gehad." En op de vraag of zijn vader dacht dat hij het goede deed, antwoordt Rinke: "Ik denk dat hij vooral altijd aan zichzelf dacht. En wat iets hem zelf kon opleveren. De gevolgen voor andere mensen interesseerden hem niet."

Blijven vertellen

Zowel Rinke als Martine vinden het belangrijk dat we ons verdiepen in het feit dat er mensen zijn die zo in elkaar zitten. "En we moeten ons tegen dit soort mensen beschermen."

Martine: "Wij weten vanuit verschillende achtergronden hoe belangrijk dat is. En juist nu, met de opkomst van rechts-extremisme in Europa en de ontwikkelingen in Amerika, zie je hoe snel die bescherming kan verdwijnen. En dat is waarom wij hier nu staan en waarom wij dit doen. Wij worden nu nog beschermd door de rechtsstaat, door de wetten die er zijn. Maar in ons verhaal zie je wat er gebeurt als die bescherming wegvalt."