Van alle Nederlandse musea heeft Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam waarschijnlijk het meest omstreden oorlogsverleden. Zo had het museum een directeur die samenwerkte met de bezetter en was er zelfs handel met de nazi’s. Het is een deel van de geschiedenis dat tot de dag van vandaag veel vragen oproept. Twee onderzoeken en een tentoonstelling moeten daar verandering in brengen.

In vier afleveringen bespreken we de donkere bladzijde van het museum. Verslaggever Roos Oosterbaan zoekt uit hoe we precies moeten terugkijken op die periode.

Duitsers kwamen naar Boijmans, niet andersom

Biograaf Ariëtte Dekker schreef een van de twee onderzoeken naar het museum, met de naam 'Omstreden verleden, Museum Boijmans Van Beuningen en de Tweede Wereldoorlog'. Ze ontdekte dat de rol van de meest omstreden betrokkenen van het museum genuanceerder ligt dan werd gedacht. Zo handelde de mecenas van het museum, de Rotterdamse havenbaron D.G. Van Beuningen (1877 – 1955), met de Duitsers, maar waren het de Duitsers die actief de onderhandelingen aangingen. "Heel vaak denkt men dat Van Beuningen zelf met zijn collectie onder zijn arm naar de Duitsers is gegaan om die collectie aan te bieden, maar dat is niet het geval."

Een ‘boodschappenlijstje’ van Hans Posse, de kunstinkoper van Hitler bewijst dat ook. Daarop staat de collectie van Koenigs, die Van Beuningen gedeeltelijk verkocht aan de Duitsers, op nummer 4. Van Beuningen stond bepaald niet alleen in die handel met de Duitsers. “Het neemt niet weg dat hij iets gedaan heeft dat hij niet had moeten doen. Maar je ziet dat er op hele grote schaal kunst verkocht is. In totaal is er  voor 60 miljoen gulden gedurende de oorlog aan kunst aan de Duitsers verkocht.”       

Dat hij zaken deed met de Duitsers betekent niet dat hij ook met hen sympathiseerde, zegt Dekker. “Daar is geen enkel bewijs voor gevonden.”

Collaboratie

De grootste smet op het museum is misschien wel de collaboratie van de toenmalige directeur Dirk Hannema (1895-1984). Hij liet zich in de Tweede Wereldoorlog benoemen tot een soort minister: ‘Gemachtigde voor het Museumwezen’ in het schaduwkabinet van Anton Mussert in 1943. “Dat is hem later heel erg kwalijk genomen. Terecht denk ik ook”, vertelt historicus Wessel Krul, die een boek over de directeur schreef.

Toch zijn de drijfveren om zich bij de Duitsers aan te sluiten niet alleen maar onbegrijpelijk. “Het was een oprechte bezorgdheid over het lot van kunstenaars die geen geld en inkomen meer hadden. Die stonden soms letterlijk met vrouw en kinderen op de stoep van het museum om te vragen of hij niet wat voor hen kon doen. Hij heeft gehoopt het op deze manier te kunnen oplossen”, zegt Krul. 

'Geen reden voor naamsverandering'

“Hoe goed ben je als je fout bent? Of hoeveel dingen doe je fout als je goed probeert te doen?” De directeur van Museum Boijmans Van Beuningen, Sjarel Ex, wijst op de vragen die de geschiedenis van zijn museum oproept. Zo collaboreerde de toenmalige directeur Dirk Hannema met de Duitsers, maar deed hij er alles voor om het museum na de bombardementen van Rotterdam overeind te houden. “Beschermen van kunstbezit, mensen vrijpleiten uit kampen, brieven schrijven om mensen die waren opgepakt te ondersteunen... Als foute directeur heeft hij zich op heel veel fronten heel goed gedragen’, aldus directeur Ex die zich ook hardop afvraagt wat hij zelf in die situatie zou hebben gedaan. “De ethiek van het vak verdient veel onderhoud. Dat is mijn les.” 

Oud-directeur van het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) Ronny Nataniel stoort zich aan de naam van het museum: “Ik vind dat het museum eigenlijk niet de naam Van Beuningen verdient, dat doet wrang aan.” Naftaniel stelt dat Van Beuningen zich verrijkt heeft in de oorlog door kunst aan de Duitsers te verkopen. 

Directeur Ex reageert voor het eerst op deze kritiek. Hij wilde eerst de recente studies naar het museum afwachten. Nu de studies er liggen, zegt hij niets aan de naam te willen en kunnen veranderen. In 1958 heeft de Rotterdamse gemeenteraad besloten Van Beuningen toe te voegen aan de naam Museum Boijmans, nadat zijn collectie aan Rotterdam was geschonken. “Zoveel ik nu weet vind ik het voldoende om te zeggen: ik sluit me aan bij wat de gemeenteraad toen heeft besloten.”

Geroofde kunstwerken

Dertig kunstwerken in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam zijn mogelijk voor of tijdens de Tweede Wereldoorlog door het nazibewind geroofd. Dat onderzocht het museum zelf. Een schilderij van de 17e eeuwse kunstschilder Jacob van Geel is één van die werken. Het behoorde ooit tot de kunstverzameling van Joseph Gosschalk die het in de oorlog kwijtraakte. Zijn achterneef Bas Noordenbos en diens zoon Boris hopen binnenkort te horen of het echt om roofkunst gaat. Er loopt een onderzoek naar de herkomst van het werk.

Het schilderij Berglandschap met boomstronk is te zien op de tentoonstelling ‘Boijmans in de oorlog. Kunst in de verwoeste stad’. Maar de heer Noordenbos en zijn zoon mogen het vandaag al komen bekijken. Het is voor het eerst dat ze het werk in het echt zien. "Het is emotioneel, omdat er nu een hele geschiedenis voor je ligt."

Noordenbos en zijn zoon hebben samen met het museum onderzoek gedaan naar Joseph Gosschalk. "Mijn oudoom is als Jood in 1943 opgepakt, naar Barneveld gebracht waar Joden werden opgesloten, daarna naar Westerbork. Toen hij daar was, heeft ene Vitale Bloch dit schilderij van hem losgepeuterd ofschoon hij er erg aan gehecht was en er nooit afstand van zou willen doen. Dat geeft wel een zekere mate van onvrijwilligheid aan”, vertelt Noordenbos. Zijn zoon vult aan: “Hij kwam gebroken terug uit het kamp. Na de oorlog heeft hij veel pogingen gedaan om zijn verloren kunst terug te krijgen. Tevergeefs, want ook zijn administratie waarin hij bij hield wat ooit van hem was geweest, was door de Duitsers geconfiskeerd.” Dat er nu een herkomstonderzoek is heeft voor hen daarom ook veel waarde. “Heel bijzonder en emotioneel. Er wordt toch nog recht gedaan aan deze geschiedenis.” 

Aanstaande zondag zijn er landelijke verkiezingen in Duitsland. Gelsenkirchen, een stad in het Ruhrgebied, was decennialang een links bolwerk maar kan nu een van de eerste steden in West-Duitsland worden met de radicaal rechtse AfD als grootste partij.

Onze verslaggevers waren in Gelsenkirchen, en spraken naast lokale bewoners ook met de lokale lijsttrekkers van de sociaaldemocratische partij SPD en de radicaal-rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD).

Voormalig industriegebied

Gelsenkirchen, een stad met 250.000 inwoners, staat bekend als de armste van Duitsland met hoge criminaliteitscijfers. De verloedering is overal zichtbaar: talloze leegstaande huizen zijn dichtgetimmerd of bedekt met graffiti, terwijl afvalbergen met matrassen en koelkasten op vrijwel elke straathoek te vinden zijn.

De SPD was de afgelopen 75 jaar onafgebroken de grootste partij in Gelsenkirchen. Ze kwamen op voor de vele arbeiders in de staalindustrie en de mijnbouw. Maar die tijden zijn door het sluiten van de mijnen allang voorbij. De partij lijkt haar greep te verliezen wat kiezers écht bezighoudt.

Verloedering

In Ückendorf, een wijk in het zuiden van Gelsenkirchen, ontmoeten we SPD-lijsttrekker Markus Töns. Volgens hem is het grootste probleem van Gelsenkirchen dat de gemeente te weinig geld ter beschikking heeft.

Hij legt uit: "Straten worden niet opgeknapt, afval wordt te laat opgehaald, we hebben te weinig plekken in de kinderopvang en niet genoeg sociaal werkers. Dat zorgt voor onvrede onder de bevolking."

Oost-Europese migranten

Als tweede punt noemt hij migratie. "Gelsenkirchen kampt met de uitdaging van economische migratie uit Zuidoost-Europa." Lopend door de wijk vertelt hij dat de goedkope arbeiderswoningen in dit stadsdeel vooral Roemenen en Bulgaren aantrekken. Sinds 10 jaar mogen zij zonder vergunning in Duitsland komen werken.

"In de praktijk maken ze vooral gebruik van uitkeringen omdat ze vaak geen opleiding en diploma's hebben", voegt hij toe. "En dat zorgt voor veel problemen."

Aanslagen

De solidariteit van de mijnwerkers heeft in Gelsenkirchen plaatsgemaakt voor wantrouwen richting migranten en asielzoekers. De jonge partij AfD voelt deze onvrede feilloos aan.

Enxhi Seli-Zacharias heeft een Albanese achtergrond en is sinds 5 jaar lid van de AfD. In een koffietentje haalt ze de recente aanslagen in Duitsland aan. "Mensen voelen zich niet langer veilig in hun eigen land. Ik vind het onwijs zorgwekkend dat politici hier geen oog voor lijken te hebben."

'Remigration'

Het doel van de AfD is helder. Enxhi Seli-Zacharias: "We moeten de grenzen sluiten, met de 'remigration' beginnen en migranten met een strafblad die hier illegaal wonen terug naar hun land van herkomst sturen." Deze boodschap slaat ook bij mensen met een migratieachtergrond aan. Dit lijkt op het eerste gezicht tegenstrijdig, maar volgens Exhi, die dus zelf een migratieachtergrond heeft, is het dat niet.

De naturalisatie in Duitsland verloopt op dit moment veel te makkelijk, beargumenteert ze: "Ik vind het oneerlijk tegenover migranten die jaren geleden wel aan alle eisen hebben voldaan. Ook ik voel me ongelijk behandeld."

'We zijn allemaal Europees'

Het sluiten van de grenzen is volgens SPD'er Markus Töns geen oplossing. "Wij moeten deze groep mensen juist helpen om aan werk te komen door ze op te leiden." Ook de uitvoering is een probleem: er zijn in Duitsland, net als in Nederland, niet genoeg politie-agenten om de grensposten weer te bemensen.

Het plan van de AfD om migranten terug te sturen slaat volgens hem nergens op. "Wie moet er dan terug? Hoe maak je een onderscheid tussen Roemenen, Bulgaren, Fransen en Nederlanders? Wij zijn allemaal Europees."

Debat over partijverbod

De Duitse rechter heeft sommige afdelingen van de AfD als 'rechts-extremistisch' en 'antidemocratisch' bestempeld. Onzin, zegt Enxhi. Zij vindt dat het debat over een verbod op de partij juist ondemocratisch is. Volgens de na-oorlogse Duitse grondwet kan een partij die een bedreiging vormt voor de democratie worden verboden.

Töns ziet ook dat de AfD steeds sterker wordt in West-Duitsland. In het Oosten is het al hard op weg de grootste te worden. Maar hij heeft de strijd nog niet opgegeven. "Ik blijf me samen met de demokraten inzetten voor een betere toekomst in Gelsenkirchen."

'Durf 's avonds niet alleen over straat'

Ook op straat horen we het telkens weer: de onvrede is groot. Gelsenkirchen was ooit een fijne plek om te wonen, maar dat is het niet meer. Veel inwoners voelen zich onveilig, maar ze zijn ook teleurgesteld in de politiek.

Een vrouw van in de 60 legt op de lokale markt haar onvrede tegen ons uit. "Ik durf 's avonds niet alleen op straat te lopen. Ik heb echt het gevoel dat politici in een andere wereld leven. Ik voel me echt in de steek gelaten." Ze weet nog niet zeker op wie ze gaat stemmen. "Sowieso geen SPD. Ik ben nog aan het twijfelen, maar het zou zomaar AfD kunnen worden."