“Het waren zulke mooie beesten”, verzucht Nutte Dijkstra. Als broekie van nog geen twintig jaar werkte hij samen met tientallen andere jongens uit Noordoost-Friesland op het walvisfabrieksschip de Willem Barendsz. Hij hoort tot de generatie laatste walvisvaarders uit Nederland.

Helden waren zij tijdens de wederopbouwjaren in de vorige eeuw. Nederland had net na de Tweede Wereldoorlog een groot tekort aan vetten en oliën. Via de walvisvaart, die nieuw leven werd ingeblazen, kwamen er tonnen traan van de walvis naar Nederland. Het traan dat werd gekookt uit het vlees van een walvis stond gelijk aan de jaarlijkse vetproductie van 275 koeien.

Van helden naar moordenaars

Zestig jaar later zwijgen de meeste walvisvaarders over het werk dat ze ooit deden en over hun avontuurlijke reizen naar de Zuidpool. Het imago van de walvisvaarders is omgeslagen. Van helden veranderde ze in moordenaars van een beschermde diersoort.

“Er rust een taboe op’’, zegt studente Anne-Goaitske Breteler (22). Zij heeft de vergeten geschiedenis opgediept voor haar boek ‘De traanjagers'. Herinneringen van naoorlogse walvisvaarders’ dat deze week uitkomt.

Morele berisping

In het boek schrijft ze: “Als ik vertelde over het onderzoek waarmee ik bezig was dan hoorde ik snel: wat vind jij dan van de walvisvaart? Een beladen vraag waarmee indirect werd gepeild aan welke kant van de streep ik me bevond. Ik weet zeker dat de oud-walvisvaarders die dreiging van morele berisping nog meer voelen.’’

Als 16-jarige werkte Breteler in café De Bûnte Bok in het Friese dorpje Lioessens. Een grote muurschildering van een schip op walvisjacht staat prominent op een van de muren. De sterke verhalen van oude stamgasten van dit voormalige walvisvaarderscafé wekte haar nieuwsgierigheid. Ze deed vier jaar onderzoek naar een vergeten stukje verleden.

De lange dagen van walvisvaarders

Tussen 1946 en 1964 voerde de Nederlandse Maatschappij voor de Walvischvaart achttien expedities uit naar de wateren rond de Zuidpool. In 1964 komt een definitief einde aan de Nederlandse walvisvaart, vanwege de sterk afgenomen populatie walvissen.

Walvisvaarders draaiden lange dagen: zeven maanden lang  twaalf uur op, twaalf uur af op walvisfabrieksschip de Willem Barendzs. Het reusachtige schip vertrok uit Amsterdam legde aan in Zuid-Afrika, waar de vangboten met harpoenjagers zich aansloten. En zo voer een vloot van 10 tot 12 schepen naar de Zuidpool.

Rauwe arbeid

“Het was hard werken aan boord. Soms moesten er wel 90 walvissen bewerkt worden”, zegt Breteler. “Aan boord zaten veel Friezen. Die hadden het imago dat ze niet vies waren van hard werken.’’  

De arbeidsomstandigheden waren rauw en hard. “Een echtgenote zei over haar man: als hij thuis kwam stonk hij wekenlang naar traan. Op het dek lagen resten van de walvissen te rotten. Die geur was geen pretje.”

Het leven aan boord

Wieb de Jong (82) voer mee op vijf walvisvaarten. Hij kon daardoor geld sparen en een huis kopen met zijn vrouw. Hij heeft een oud fotoalbum met kiekjes van het leven aan boord. Hij sliep in een stapelbed in een kleine hut. Een gordijntje zorgde voor wat privacy. Elke week vond inspectie plaats of de hut wel opgeruimd genoeg waren. Als het na een waarschuwing nog een rommel was dan werd je op je loon gekort.

Nutte Dijkstra deed twee walvisvaarten. Hij kan je alles vertellen over de beruchte ‘roaring forties’: tussen de veertig en vijftig graden zuiderbreedte, net voorbij Zuid-Afrika, stak vaak een sterke westenwind op. De stormen werd door de bemanning gevreesd.

‘Was ik maar nooit meegegaan’

Hij schreef tijdens de vaart in een dagboek. Normaal gesproken zagen de walvisvaarders alleen dode walvissen. Een jager had ze al gedood met een harpoen. Toch kon het voorkomen dat een walvis in de buurt zwom van het fabrieksschip de Willem Barendsz en daar pas werd gedood.

Nutte schrijft daarover: “Vanmorgen heb ik het drama van de walvisvaart gezien. Ja noem het maar drama hoe die arme beesten aan hun eind komen. Er was een jager vlakbij het schip en die jaagde achter de walvis aan. Maar de walvis was nog lang niet dood door het eerste schot, ook al spoot hij bloed omhoog. Toen kreeg 'ie nog een schot, daarna heeft hij het niet zo lang meer gemaakt. Nou dat is moorden hoor.’’

Terugblikkend zegt hij: “Soms denk ik, was ik maar nooit meegegaan. Het waren zulke mooie beesten.’’

De mannen die samen de wereld zagen

Breteler viel het op dat de walvisvaart alle mannen die ze sprak heeft gevormd. De meesten hebben een tatoeage die aan de walvisvaart herinnert. “Het waren allemaal jongens van dezelfde leeftijd die in een tijd dat de wereld veel groter leek dan nu op avontuur gingen. Ze hebben met elkaar de wereld gezien en dat schept een band. Veel van hun kinderen zijn later ook gaan varen, bijvoorbeeld bij de marine."

Steeds meer gemeenten bouwen ze: speciale containerwoningen voor huurders die overal overlast veroorzaken. Maar buurtbewoners komen hier volop tegen in protest. "We weten niet wat deze mensen op hun kerfstok hebben."

Het is een wat afgelegen plek, aan de rand van Hilversum Zuid. Gelegen aan de rand van een industrieterrein staan de zes containerwoningen van Keerpunt Zuid: speciale woningen voor daklozen met een drank- of drugsverslaving. Het gaat om mensen die op straat kwamen te staan, omdat ze in hun huurwoning voortdurend overlast veroorzaakten in de buurt.

'Het is een fijne plek'

Dit geldt ook voor Hennie. Jarenlang ging ze van kliniek naar kliniek en belandde ze uiteindelijk weer op straat. 9 jaar geleden kwam ze hier wonen.

Hennie: "Het is een fijne plek. Er komen ook geen mensen meer langs. Die heb ik er allemaal uitgeflikkerd. Als je niemand binnen laat, is het een hele fijne plek."

Bewoners mogen drinken en gebruiken

Een poging om van de drank en drugs af te komen, doet Hennie niet meer, vertelt ze terwijl ze een slokje bier neemt. "Ik lig een beetje op de bank. Ik drink en gebruik ook af en toe. Maar soms ook een paar dagen niet. Ik doe wat ik wil."

En dat is precies de kern van wat dit project volgens initiatiefnemer Harrie Koeleman - manager van Kwintes - tot een succes maakt. "De bewoners mogen hier gewoon de hele dag drinken en gebruiken. Hiervoor gingen ze steeds de afkickkliniek in en uit. En hier mag je gewoon zijn wie je bent. Verslaving is een ernstige ziekte en we accepteren dat ze drinken en gebruiken. En dan zie je dat er een soort rust ontstaat bij deze bewoners."

Regel: geen overlast veroorzaken

De bewoners moeten zich wel aan een paar basisregels houden. Ze moeten accepteren dat ze onder bewindvoering worden geplaatst, en ze moeten een paar uur begeleiding per week accepteren.

En tot slot het belangrijkste: ze mogen geen overlast in de buurt veroorzaken. En daar is Koeleman heel streng op: "Deze afspraken zijn heel duidelijk, en die worden er ook echt in geramd. Je krijgt deze kans, maar dan moet je je wel aan de voorwaarden houden. En dat blijkt goed te werken. De bewoners zien dit ook echt als een laatste kans, want ze zijn overal uitgegooid. Dus ze weten waar ze het voor doen."

Onrust en protest

Uit een inventarisatie van EenVandaag blijkt dat steeds meer gemeenten heil zien in deze onorthodoxe aanpak. In tientallen gemeenten zijn ze bezig met plannen om dit soort speciale container-woningen voor overlastgevers uit de grond te stampen.

Maar alleen de aankondiging van deze speciale woningen, leidt in bijna iedere gemeente al tot onrust en protest onder buurtbewoners.

'Hoe gevaarlijk zijn deze mensen?'

Zo ook in Amersfoort. Het gemeentebestuur heeft besloten dat in de wijk Vathorst ook containers moeten komen voor overlastgevende huurders. Iets waar de buurt volgens Jacco de Feijter, voorzitter van de bewonersvereniging Belang van Vathorst, bepaald niet blij mee is.

De Feijter: "Het zijn mensen die veel drinken en gebruiken. Die soms verzamelwoede hebben. Het is niet zo dat wij als buurt vinden dat deze mensen geen woning moeten krijgen, maar er wonen hier veel gezinnen met jonge kinderen. En om wat voor mensen gaat het eigenlijk? Zitten er ook bewoners tussen die gevaarlijk kunnen zijn? We krijgen amper informatie van de gemeente hierover. En daardoor ontstaat onrust."

Geen duidelijke communicatie

Wat de Feijter ook stoort is dat gemeente vanaf het begin in zijn ogen niet eerlijk hierover heeft gecommuniceerd. "We kregen in eerste instantie een brief van de gemeente. Daarin stond dat het om mensen gaat die rust nodig hebben en ruimte. Dan denk je in eerste instantie: dat klinkt goed en dat is een nobel streven."

Hij gaat verder: "Maar dan blijkt het om huurders te gaan die in hun eigen buurt vanwege overlast niet meer te handhaven waren. Dan wordt het wel een totaal ander plaatje."

'Laat je niet afschrikken'

Koeleman - die veel gemeenten adviseert op dit terrein - erkent dat het heel belangrijk is dat gemeenten open en eerlijk communiceren met burgers. En dat het ook 'moed en lef'-bestuurders vergt.

Koeleman: "Je moet er als gemeentebestuur echt voor gaan staan. En alles goed uitleggen. En je krijgt in het begin alles en iedereen over je heen. Maar daar moet je je niet door laten afschrikken, want dan kom je nergens."

Minder overlast

In Hilversum merkte hij dat er ook veel onrust was toen de plannen werden aangekondigd, maar dat dit protest snel verdween.

Koeleman: "Zes van de negen mensen die hier nu wonen op dit terrein, waren goed voor 150 meldingen van overlast bij de politie per jaar. Nu zijn er amper meldingen. Nu is er weinig overlast en dat scheelt een hoop ellende hier in Hilversum. En dat beeld zie ik ook in andere gemeenten."

'Heb eindelijk rust gevonden'

Hij begrijpt de bezorgde buurtbewoners ook, vertelt hij. "Ik snap heel goed dat het spannend is, mensen in je buurt hebben die verslaafd zijn. Die wil je niet in je achtertuin. Maar mijn ervaring is ook dat het weinig problemen in de buurt geeft. Sterker, dat het rustiger wordt in de buurt."

Hennie woont inmiddels al 9 jaar in haar containerwoning en denkt er voorlopig nog niet aan om weg te gaan. Hennie: "Ik heb het fijn hier, samen met mijn hondje. Ik ga hier niet meer weg. Ik heb eindelijk rust gevonden."

Na een urenlang spoedoverleg tussen de coalitiepartijen en premier Dick Schoof gisterenavond, gingen de overleggen vandaag verder. En daarbij worden de ergernissen tussen de partijen steeds groter, ziet ook politiek commentator Joost Vullings.