"Het is nieuw en het is groot, heel erg groot. De eerste dag verdwaalden we gewoon in het complex: het is een stad, een hypermoderne stad, met muren eromheen. De gevangenen moeten nu alles zelf doen, net als buiten, zelfredzaamheid. Met pasjes, telefoon op cel, het hele digitale gebeuren, enorm veel camera’s overal. Het is allemaal anders."

Aldus een gevangenisbewaarder uit de nieuwe documentaire ‘Bewaarders’ van Marc Schmidt. De filmmaker kreeg de unieke kans het dagelijks werk van bewaarders in de splinternieuwe gevangenis in Zaanstad te volgen. Vanaf de eerste dag dat het open ging, eind september 2016.

Het is de grootste en modernste bajes van Nederland: justitieel complex Zaanstad. Meer dan 1000 gevangenen kunnen er terecht. Het terrein is maar liefst 68.000 vierkante meter. 

Met de nieuwste technologieën. Alles gaat digitaal. Gedetineerden kunnen met een eigen pasje zelf rondlopen. Via een eigen telefoon op hun cel of via een computer zelf bezoek inplannen of boodschappen doen. 1500 camera’s door het hele complex volgen elke stap van de gedetineerde.

Zelfredzaamheid

In Zaanstad wordt zo geëxperimenteerd met meer vrijheden voor de gedetineerden. Om ze aan te spreken op hun eigen verantwoordelijkheid. En ze al binnen de muren zelfredzaam te maken en voor te bereiden op hun terugkeer in de samenleving

Directeur Eric Nijman: "Wij namen de gevangenen altijd alles af, terwijl ze na hun straf hun leven weer moeten oppakken. Waar het veilig kan, mogen ze nu zelfstandig dingen regelen. Zoals hun bezoekafspraken, maar we laten ze bijvoorbeeld ook zelf inschrijven voor een nieuwe woning , voor als ze vrij komen. Zelfredzaamheid om de recidive te verminderen."

Toename gedetineerden met psychische stoornis

Voorzitter van de Centrale Ondernemingsraad voor gevangenispersoneel Rob Minkes is kritisch. Volgens hem is het grootste deel van de gevangenen niet in staat zo zelfstandig te zijn: "65% van de gedetineerden heeft te maken met een psychische stoornis, een beperking of een verslaving. En hun aantal stijgt. Het is een illusie dat zij zelfredzaam kunnen zijn. Het wordt ook steeds fysieker, ze zijn agressiever dan vroeger. Je krijgt zo een knal voor je het weet."

Documentairemaker Schmidt schrok van het grote aantal verwarde personen in de gevangenis. En zag hoeveel de bewakers soms voor hun kiezen krijgen. "Het is een heavy job. Je moet veel kunnen om je staande te houden. Mensenkennis hebben, beheerst zijn, je niet laten provoceren, ook al is er veel agressie. Dat is niet makkelijk."

Bezuinigingen?

Minkes denkt dat de grootschalige gevangenis ook een bezuinigingsoperatie was. Minder personeel. In plaats daarvan camera’s: "Goed contact met een gedetineerde is alles, het betekent veiligheid voor jezelf en het personeel onderling. Dat doe je niet met een camera hoor. Dat is een schijnveiligheid. Het helpt, maar daarmee is ook alles gezegd."

Directeur Nijman ontkent dat het hier om een bezuinigingsmaatregel gaat. Hij zegt dat door de inzet van techniek er juist meer tijd zou moeten overblijven voor het contact tussen bewaarder en gevangene.

Wennen of te ambitieus?

De afgelopen tijd was het nog lastig en wennen. De druk op het personeel nam toe. De directie moest meer bewakers aanstellen dan gepland. De falende techniek kostte de bewakers veel tijd. Directeur Nijman noemt het kinderziektes: "We moesten wennen, hadden alle kenmerken van een startende organisatie, maar nu gaat het beter."

Minkes maakt zich vooral zorgen over de grootschaligheid. Personeel zou elkaar niet meer kennen, waardoor ze niet goed kunnen samenwerken. Bureaucratie ligt op de loer. Hij denkt dat het project te ambitieus is. 

Voorlopig is er te weinig personeel om alle afdelingen in Zaanstad te openen. Het experiment loopt door. Het is nog te vroeg om conclusies te trekken over het project zegt de directeur. Maar hij is tevreden tot nu toe: "We hadden een lastige start, maar als ik zie waar we nu staan, dan ben ik apetrots."

De documentaire ‘Bewaarders’ van DOXY films / VPRO wordt uitgezonden op maandag 19 februari, 20:25 NPO2.

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.