‘Nee!' Het signaal van de Nederlandse kiezer was helder toen in 2005 naar hun mening over Europese Grondwet werd gevraagd. Het is nog steeds een diepe kras op de ziel van veel EU gezinde politici en werd door toenmalig minister president Jan Peter Balkenende zelfs aangeduid als de grootste teleurstelling van zijn carrière als politicus.

Deze week is het tien jaar geleden dat de Europese Grondwet door middel van een referendum werd afgeschoten. EenVandaag blikt voor u terug met een prominente vóór- en tegenstander van de Europese Grondwet uit 2005.

Boris van der Ham

Boris van der Ham, destijds D66 kamerlid en tegenwoordig actief als schrijver, was een van de initiatiefnemers van het referendum. Hij is nog steeds trots op dit initiatief. ‘Voor het eerst sinds de Bataafse republiek in 1797, werd er in Nederland een referendum georganiseerd.’ 

Van der Ham vond het noodzakelijk dat de kiezer de kans kreeg zich uit te spreken over de Europese Grondwet. ’Het is in Nederland verplicht om in het proces van een aanpassing van de Nederlandse Grondwet minimaal eenmaal tussentijds verkiezingen te houden. Zo heeft de kiezer de kans om zich, direct of indirect, uit te spreken over een dergelijke wijziging.'

‘Wij, als initiatiefnemers van het referendum, vonden de Europese Grondwet een beetje lijken op een grondwetswijziging. We wilden daarom de kiezers ook een mogelijkheid geven om zich hierover uit te spreken. Daarvoor was een referendum de beste optie.’

Thierry Baudet

Thierry Baudet, publicist en prominent EU scepticus, koos het 10-jarige jubileum van de Nederlandse ‘nee’ uit om het platform ‘Forum voor democratie’ te lanceren. Hij was destijds nog niet per definitie tegen de EU. ‘Het duurde even tot het tot me door drong dat de vaststelling van de Europese Grondwet hoorde in een proces dat zou leiden tot een Verenigde Staten van Europa. Iets waar ik faliekant tegen was, en ben.’

'Het verbaast en irriteert me nog steeds dat vanuit de politiek nooit eerlijk wordt uitgesproken wat het ultieme doel van de EU is, namelijk het vormen van een politieke unie. Met ons platform willen we de eurosceptische discussie faciliteren en bijdragen aan bewustwording'.

Van der Ham vindt dat het referendum een beginpunt was van de discussie over de EU. ‘Europa was tot het referendum nauwelijks een issue. Het referendum was een uitstekende kans om de EU eens echt fundamenteel onder de loep te nemen.’

Waarom was er behoefte aan een Europese Grondwet?

De kern van de Europese Unie ligt verankerd in twee verdragen, het Verdrag van Rome (1957) en het Verdrag van Maastricht (1992). Deze zijn aangevuld met een serie andere verdragen en zo stapelde zich het ene verdrag op het andere verdrag.

Op de burelen van de EU werd daarom besloten om een Europese Grondwet op te stellen. Alle reeds gesloten verdragen moesten hierin worden verankerd en verder aangevuld.

Het besluitvormingsproces van de Europese Unie moest door de Grondwet effectiever worden. Zo zou er niet meer unaniem maar per gekwalificeerde meerderheid besloten worden. Ook zou door de Grondwet er een Europese minister van Buitenlandse zaken, een vlag, volkslied en tal van andere zaken komen. Bovendien zou de beslissingsbevoegdheid van de EU op een aantal terreinen worden uitgebreid. 

Van der Ham, ‘De Grondwet gaf ook het Europese parlement meer zeggenschap. Op dat punt ben ik nog steeds een voorstander van de Grondwet. Meer democratische controle op het beleid van de Europese regering was echt de winst van dit verdrag.’

Het debat

Niet eerder werd een zaak van zulk gewicht op nationaal niveau met een referendum getoetst. Mede daardoor ontstond er een felle campagne tussen voor- en tegenstanders van de Europese Grondwet, zoals te zien is in het door TweeVandaag georganiseerde Grondwet-debat.

Van der Ham vond het debat over de Europese Grondwet in het algemeen niet bijzonder verheffend. ‘Beide kampen voerden een slechte campagne. Zowel de vóór- als de tegenstanders van de Grondwet schotelden de kiezer absurde doemscenario’s voor. Daarmee deed men de kiezer te kort en ik geloof ook mensen daar ook doorheen prikten.'

De Nederlandse kiezer werd vanuit beide kampen getrakteerd op zeer scherpe slogans en reclamespotjes. Het onderstaande filmpje van de VVD ging zelfs zo ver dat de partij het, na veel protest, van de buis haalde:

Baudet vond het debat verhelderend, ‘Ik was blij met de term ‘Europese Grondwet’. Het is een kwestie van intellectuele eerlijkheid dat eindelijk duidelijk werd waar het Brussel om te doen was. De Grondwet diende om al bestaande mechanismen verder te stroomlijnen, maar toonde vooral aan dat er een proces tot de vorming van een Verenigde Staten van Europa gaande was. En daar keerde de bevolking zich, terecht, massaal tegen!’ 

Van der Ham: ‘De zogenaamde Verenigde Staten van Europa, het was een van de hoofdargumenten van de tegenstanders van de Grondwet. Die term is minder duidelijk dan het het lijkt. Deelstaten van de Verenigde staten van Amerika hebben op bepaalde gebieden meer individuele macht dan lidstaten in de Europese Unie. Zelfs de doodstraf is in de ene staat legaal, en in andere niet. Alles hangt af van hoe je zo’n Verenigde Staten van Europa inricht. Dreigen met de Verenigde Staten van Europa, dat zegt op zich niet zoveel.’  

NEE!

Tot zover de inleidende beschietingen. Op 1 juni 2005 sprak ruim 61 procent zich uit tegen de Europese Grondwet, bij een opkomst van 63,3 procent.

Een verpletterende nederlaag voor met name de regeringspartijen CDA, VVD en D66 die, onder leiding van premier Balkenende, de vóór-campagne voerden. Voor Geert Wilders, net gestart met zijn PVV, was het de eerste grote politieke overwinning.

Vanwaar de krachtige 'nee'?

Baudet wijst op de verregaande integratie van de EU. ‘Veel mensen hebben door wat er gaande is. Zij willen op nationaal niveau de zeggenschap behouden over de kernaspecten van de politiek. Ze willen niet door Brussel geregeerd worden en afhankelijk zijn van technocraten die elkaar de hand boven het hoofd houden.'

'De EU en de FIFA lijken wat dat betreft wel op elkaar. Behalve dan dat er meer mensen van EU profiteren, dan van de FIFA.’

Van der Ham denkt dat het Nederlandse ‘nee’ meer verklaringen heeft. ‘Uit onderzoek bleek dat het ‘nee’ vele oorzaken had. Natuurlijk waren er mensen die geen verdere integratie wilden, maar er hebben ook kiezers tegen de Grondwet gestemd omdat ze deze niet ver genoeg vonden gaan en het maar een vaag compromis vonden.'

'De grootse groep kiezers hing daar tussenin: ze vonden de afspraken in de Grondwet onduidelijk, en je gaat niet je handtekening zetten onder een afspraak waarvan je de consequenties niet kan doorgronden.’

‘Zelf had ik ook inhoudelijk bezwaren tegen de Grondwet, maar heb alles afwegende toch voor gestemd, maar ik begrijp de tegenstanders dus ook. Als politicus moet je daar vervolgens ook naar luisteren.’

Het Verdrag van Lissabon

Het afkeuren van de Europese Grondwet door de Nederlandse bevolking betekende een flinke klap voor het kabinet. Ook in Europees perspectief was de uitslag in Nederland tekenend voor het anti-EU sentiment dat leefde. Drie dagen eerder wees de Franse kiezer het verdrag al massaal af en al snel werd duidelijk dat de Europese Grondwet, er niet zou komen.

Brussel liet het er niet bij zitten en kwam snel met een vervangend verdrag. Het Verdrag van Lissabon, dat in 2007 werd aangenomen, kende nagenoeg dezelfde inhoud als de afgewezen Grondwet maar week op een aantal cruciale punten af.

Zie onderstaand filmpje voor meer informatie over het verdrag.

Van der Ham, ‘Als de kiezer duidelijk ‘nee’ zegt tegen een voorstel is het belangrijk daar iets mee te doen. Het verdrag van Lissabon heeft daar een poging toe gedaan. Enkele belangrijke zaken uit de Europese Grondwet zijn erin aangepast.'

'Toen dit nieuwe verdrag bekend werd, bleek uit opiniepeilingen dat een meerderheid best te spreken was over de aanpassingen. Ik heb toen met andere Kamerleden geprobeerd een nieuw referendum mogelijk te maken, maar dat werd door een meerderheid tegengehouden.'

'Toen dus bleek dat de kiezer werd buitengesloten, sloeg de aanvankelijke positieve houding om, en werden mensen weer wantrouwend. Het is slecht dat er geen vervolgreferendum is gehouden.  Als je geen vertrouwen hebt in de kiezer, krijg je terecht wantrouwen terug.’

Thierry Baudet is allerminst te spreken over het verdrag. ‘In feite is het Verdrag van Lissabon gewoon het grondwettelijk verdrag, maar dan zonder officiële ‘nationalistische' EU symbolen en zonder minister van Buitenlandse Zaken. We hebben gewoon een president gekregen, we hebben allerlei andere organen gekregen met macht op EU-breed vlak en het gaat maar door.'

'Na de duidelijke afwijzing van de Europese kiezers is er dus niet geluisterd. Nee, er zijn zelfs tien scheppen bovenop gedaan. Onbegrijpelijk.’

Nederlandse bevolking onverminderd EU sceptisch

Dit verbaast Baudet niet. ‘De scepsis onder de bevolking vind ik logisch. De passieve houding onder journalisten daarentegen niet. Het lijkt wel alsof zij genoegen nemen met de status quo.'

'De meeste Nederlanders prikken daar doorheen. Die zien wel dat de problemen van de EU en de euro structureel zijn. Dat het debat daarover in de media niet scherper wordt gevoerd, bevreemdt me.’

Van der Ham gelooft niet dat de scepsis tegenover de EU betekend dat de kiezer helemaal geen Europese Unie wil. ‘De meeste mensen zijn praktisch ingesteld en weten dat gemeenschappelijk Europees beleid grote voordelen kan hebben, zeker voor een handelsland als Nederland. Er is daarom ook genoeg bereidheid om akkoord te gaan met Europese afspraken.'

'Dat zag je bij de ‘dreiging’ van Poetin, die een groot deel van de Europese toevoer van gas in handen heeft. De gemiddelde Nederlander begrijpt dat het in zo’n situatie handig is om een gemeenschappelijk energiebeleid op te stellen dat ons als Europese landen minder afhankelijk maakt van Poetin.'

'Het probleem zit hem in de discipline van onze Europese partners. Kijk nu weer naar Griekenland, wat de financiële afspraken telkens met voeten lijkt te treden. Dat is niet uit te leggen. Europa moet daar geen excuses voor zoeken en zeggen waar het op staat. Het vertrouwen van de kiezer in de EU komt alleen terug wanneer de discipline van alle partners waarmee afspraken gemaakt worden omhoog gaat.’

Is een Europese Grondwet nog steeds wenselijk? 

Baudet denkt van niet. Hij pleit juist voor minder Europese integratie. ’De kracht van Europa is diversiteit. De EU wil de verschillen tussen landen opheffen en daarmee de kracht van Europa uitvlakken. Bovendien doet de EU wat mij betreft niets wat ook niet door middel van multilaterale verdragen had gekund.’

Van der Ham is er wel degelijk van overtuigd dat de Europese Unie grote voordelen heeft. Wel is hij van mening dat de EU niet per se op ieder terrein als eenheid hoeft te opereren. ‘Europese samenwerking is in veel gevallen efficiënt maar soms wordt te krampachtig aan gemeenschappelijk EU-beleid voor ieder beleidsterrein gewerkt. Bij tal van onderwerpen is het erg vertragend als alle landen, met soms zo verschillende culturen, tot overeenkomst moeten komen. Doe dat dan ook niet. Je moet per onderwerp besluiten wat de beste vorm is.’

Van der Ham noemt zichzelf een kritische voorstander van de Europese Unie en vindt een discussie over een nieuwe grondwet onzinnig. ‘Laten we eerst maar eens goed gaan uitvoeren, wat we al hebben afgesproken. Dat is beter dan dat we weer allerlei nieuwe dingen gaan bedenken.'

Baudet ziet nog meer Europese integratie absoluut niet zitten. ‘Verder gaande Europese integratie zal voor grote problemen gaan zorgen. Ik vind dat gevaarlijk. Het uiteenvallen van de Europese Unie is volgens mij slechts een kwestie van tijd. Europa staat op knappen.’

De chemische industrie in de Rotterdamse haven heeft het zwaar door hoge energieprijzen en belasting op CO2. Moet het kabinet extra geld uittrekken om bedrijven tegemoet te komen? "Een complete waardevernietiging als we dit weggooien met z'n allen."

Veel producten die we dagelijks gebruiken komen uit de chemische industrie. Denk bijvoorbeeld aan shampoo en schoonmaakmiddelen, maar ook isolatiemateriaal en leidingen voor in huis. Die industrie heeft het nu dus heel moeilijk in Nederland.

Na 21 jaar sluiten

In de Rotterdamse haven sluit binnenkort de Amerikaanse chemiefabriek LyondellBasell. "21 jaar geleden hebben we deze fabriek met trots opgestart. Dit kostte ons een miljard euro", vertelt vicepresident Ronald van Klaveren.

Vijf jaar geleden werd nog eens 250 miljoen euro geïnvesteerd om de fabriek te vergroenen. "En nu komt er helaas een einde aan. Dit is een fabriek die je normaal 80 tot 100 jaar laat draaien. Nu moeten we die al na 21 jaar sluiten. Financieel komen we er gewoon niet uit."

Vier keer hogere energieprijzen

Ook chemiebedrijf Huntsman Holland merkt dat het moeilijk is om chemische producten te blijven maken in Nederland. De Amerikaanse directie heeft besloten alleen nog maar het minimale te produceren en geen investeringen meer te doen. "We zitten hier meer dan 50 jaar, maar het is gewoon heel moeilijk om hier geld te verdienen", vertelt directeur Kal Khogali.

Dat komt vooral door onze hoge energieprijzen vergeleken met andere landen, zegt hij. "De energieprijs in Nederland is drie tot vier keer duurder dan in de rest van Europa." Daar komt voor hem ook nog een extra toeslag voor groene energie bovenop: de fabriek draait daar volledig op.

'Niks dat niet uit chemicaliën bestaat'

De vraag is of Nederland meer moet doen om de chemie-industrie hier te behouden. Beide bedrijven hameren in elk geval op het belang ervan. "Er is niks om je heen dat niet uit chemicaliën bestaat", zegt Khogali.

"Dat is de naïviteit in Nederland en andere landen in Europa: dat we alles in de toekomst kunnen doen met nieuwe technologie. Maar dan vergeten we dat daar chemicaliën voor nodig zijn." Van Klaveren benadrukt dat: "Zonder chemische industrie is er geen defensie en verduurzaming mogelijk."

Niet aantrekkelijk

Hoofdeconoom Marieke Blom van ING vertelt dat Nederland altijd aantrekkelijk was voor de chemie. Vroeger werd energie voor grote energieverbruikers goedkoop gehouden met regelingen, maar die zijn in de afgelopen jaren afgeschaft.

"Daarnaast komt er ook een extra CO2-heffing aan", zegt Blom. Dit is een belasting die industriële bedrijven moeten betalen per ton CO2 dat wordt uitgestoten. "Dat maakt de kostprijs voor bedrijven hoger."

Europese onafhankelijkheid

Toch weet ze niet of geld investeren in de industrie, om deze in Nederland te behouden, zich uiteindelijk gaat uitbetalen. "Op lange termijn verwacht ik dat deze industrie kleiner wordt. Ik verwacht dat steun die je nu geeft aan de industrie, uiteindelijk niet rendeert", zegt Blom.

"Ik kan daar ook geen zekerheid over geven, want er zullen ook delen van de chemische industrie wel blijven bestaan."

Afhankelijkheid

Ronald van Klaveren noemt het vooral onverstandig dat Nederland zichzelf afhankelijk maakt van landen buiten Europa. Bijvoorbeeld China heeft een gigantische chemie-industrie. "Het is een complete waardevernietiging als we dit weggooien met z'n allen en daarmee afhankelijkheid creëren elders."

"We hebben laten zien dat we hier concurrerend kunnen produceren. Als de energiekosten omlaag gaan, hebben we nog steeds een heel goed waardemodel om hier industrie te behouden. Daarmee houden we een stukje onafhankelijkheid in stand voor Europa."

Minister wil industrie behouden

Minister Hermans van Klimaat en Groene Energie ziet ook dat chemische bedrijven het in Nederland moeilijk hebben. "Ik ben samen met andere collega's in het kabinet voor de voorjaarsnota van volgende maand aan het kijken wat we kunnen doen om de druk te verlichten."

Hermans wil de industrie graag in Nederland houden. "We hebben de bedrijven keihard nodig voor een sterke, veilige en weerbare economie. Waarin we producten hier maken en we die niet uit andere landen moeten halen."

Vanaf 7 april mogen coffeeshops in tien gemeenten alleen nog maar gereguleerde cannabis verkopen. Maar ondanks uitstel en vertraging komt de nieuwe fase van de 'wietproef' volgens veel coffeeshophouders tóch te snel. "De markt is hier niet klaar voor."

Maandag is het zover: dan gaat de nieuwe fase van het wietexperiment van start. In tien gemeenten door het land mogen coffeeshops alleen nog maar legaal geproduceerde wiet verkopen, om zo te kijken of de keten gereguleerd kan worden. Maar er klinkt veel kritiek. Coffeeshophouders maken zich zorgen en pleiten ervoor de startdatum uit te stellen.

Menukaart beperkt

Willem Vugs is eigenaar van coffeeshop Toermalijn in Tilburg, en heeft zijn twijfels over de startdatum. "Het is een dubbel gevoel. De coffeeshops staan aan de kant van het experiment. Maar ik heb wel de vrees dat een deel van ons assortiment niet meer aangeboden kan worden aan de klanten die daarvoor komen. En dat is toch zeker zo'n kwart van onze klanten."

Volgens hem is het door de Staat gereguleerde aanbod nog niet voldoende, zowel in kwantiteit als kwaliteit. "We zijn bang dat onze menukaart dermate beperkt wordt, dat je eigenlijk in de marge aan het werken bent. Dat houdt in dat de dingen die je hebt snel op gaan, en niet alles wat je hebt aan de kwaliteit voldoet."

De geschiedenis van de coffeeshop

Nederland en cannabis. In de jaren 60 ontstond er in Nederland een nieuwe jongerencultuur: hasj en wiet werden steeds populairder, mede door de hippiebeweging. Dit leidde tot een groeiende zwarte markt en meer politie-ingrijpen. Om de overlast en criminaliteit te verminderen, introduceerde Dries van Agt als minister van Justitie in 1976 het gedoogbeleid.

Deze veranderingen maakten Nederland wereldwijd bekend om zijn liberale drugsbeleid en legden de basis voor het huidige systeem van coffeeshops. In de jaren 90 worden de regels verder aangescherpt, onder andere met strengere controles en afstandsregels voor coffeeshops.

'Legaliseren keten noodzakelijk'

Het zorgt er alleen ook voor dat er een systeem ontstaat dat criminaliteit in de hand werkt, zegt expert cannabisbeleid Nicole Maalsté. "Het grote probleem is dat je een illegale achterdeur in stand houdt waarbij je niet kunt letten op kwaliteit en op de omstandigheden, maar waarbij ook de betrokken mensen allerlei risico's lopen. "

Volgens haar is het legaliseren van de keten noodzakelijk. "Deze gedoog-situatie duurt al tientallen jaren en dat is nooit de bedoeling geweest. Er worden hier producten gekocht waarvan niemand weet hoe ze hier naar binnen zijn gekomen." Ze gaat verder: "Er zijn allerlei mensen aan het werk aan de achterkant van een coffeeshop, die in feite niet bestaan. Maar daar zit natuurlijk een hele organisatie achter, en daar wil je grip op krijgen."

'Gesloten coffeshopketen'

Daarom startte de overheid het experiment 'gesloten coffeeshopketen'. Een compleet gecontroleerde keten van de teelt naar het gebruik, zonder illegale kweek. Een product bovendien waarvan je als consument weet wat erin zit. Daartoe selecteerde de overheid tien producenten om staatswiet en -hasj te telen.

In 2017 wordt het experiment aangekondigd, maar liep meermaals vertraging op. Eind 2023 werd de eerste legale wiet in Brabantse gemeentes verkocht, naast het illegale spul. Vanaf maandag begint de experimenteerfase.

Breda tevreden

Paul Depla, burgemeester van Breda, pleit al lang voor een legale keten. Volgens hem had de startdatum dan ook niet eerder kunnen komen. "Met het huidige systeem, dan blijf je een volstrekt hypocriet systeem houden. Je weet totaal niets van de manier waarop het geproduceerd wordt. Dus als we daarmee doorgaan, dan is de volksgezondheid de dupe en de criminaliteit de lachende derde. Dat wil ik niet."

Breda is een van de eerste steden geweest waar in 2023 legale wiet over de toonbank ging. Een succes, volgens Depla: "Ik hoor namelijk van de grote coffeeshops dat ze echt tevreden zijn, ook over de kwaliteit van de spullen die worden geleverd. Je ziet dat ze heel erg blij zijn dat ze afscheid kunnen nemen van de illegale achterdeur."

Tijd nodig

Hoewel onderzoeker Maalsté positief is over het experiment als geheel vindt ook zij, in tegenstelling tot de burgemeester, de startdatum te snel. "Je hebt een bestaande markt en die ben je helemaal anders aan het organiseren. Alles verandert."

"Ik denk dat het goed is dat dit gebeurt, alleen dat kun je niet zomaar op data vastpinnen, dus je moet dat langzaam maar zeker die kant op laten groeien. Het gaat de goede kant op, maar mensen hebben gewoon tijd nodig om eraan te wennen en de telers hebben tijd nodig om de producten te maken waar de consument om vraagt."

Hobbels logisch in experiment

Toch is er geen ontkomen aan, volgens burgemeester Depla. "Want op dit moment houd je elkaar gevangen. Telers gaan pas telen omdat ze zeker weten dat er coffeeshops zijn die het afnemen, en shops gaan pas afnemen als ze zekerheid hebben dat ze niet meer afhankelijk van die illegale teelt zijn. En dat is de reden waarom ik nu heb gezegd: laten we gewoon een datum pakken, dan weet iedereen waar ze aan toe zijn."

Hoewel hij erkent dat er hobbels op de weg zijn, is dat volgens hem ook de bedoeling. "Dat het een experiment is geeft ook aan dat je dingen tegenkomt dat je van tevoren niet had bedacht. Anders noem je het geen experiment."

Illegaal betere kwaliteit

Willem Vugs heeft nog zo zijn twijfels. "Er is wel hasj momenteel verkrijgbaar, alleen de kwaliteit daarvan is nog niet op het niveau wat de consument acceptabel vindt. De hasj die legaal is en wel goed is, is van een dermate beperkte voorraad dat die heel snel is uitverkocht.

Hij is bang dat zijn klanten de illegale markt zullen opzoeken. "Dan heb je de kans dat die klanten uit zicht verdwijnen, dan óf de illegaliteit ingaan, of naar een stad waar nog wel gedoogde producten verkopen. Wij zijn daar wel bang voor."

Veel onzekerheid

De coffeeshophouders uiten hun zorgen, en het leidt ertoe dat er de eerste 2 maanden van het experiment nog niet op hasj wordt gehandhaafd. Er zou nog te veel onzekerheid zijn of er voldoende hasj aanwezig is om de coffeeshops te bevoorraden. Op het moment komt de meeste illegale hasj uit Marokko.

Een goede stap, zegt Vugs. Maar of die 2 maanden voldoende zijn? "Dat is de vraag. Zoiets zou meer organisch moeten kunnen in plaats van daar echt een strenge tijd aan te hangen."