De Europese Grondwet, tien jaar na het referendum

‘Nee!' Het signaal van de Nederlandse kiezer was helder toen in 2005 naar hun mening over Europese Grondwet werd gevraagd. Het is nog steeds een diepe kras op de ziel van veel EU gezinde politici en werd door toenmalig minister president Jan Peter Balkenende zelfs aangeduid als de grootste teleurstelling van zijn carrière als politicus.

Deze week is het tien jaar geleden dat de Europese Grondwet door middel van een referendum werd afgeschoten. EenVandaag blikt voor u terug met een prominente vóór- en tegenstander van de Europese Grondwet uit 2005.

Boris van der Ham

Boris van der Ham, destijds D66 kamerlid en tegenwoordig actief als schrijver, was een van de initiatiefnemers van het referendum. Hij is nog steeds trots op dit initiatief. ‘Voor het eerst sinds de Bataafse republiek in 1797, werd er in Nederland een referendum georganiseerd.’ 

Van der Ham vond het noodzakelijk dat de kiezer de kans kreeg zich uit te spreken over de Europese Grondwet. ’Het is in Nederland verplicht om in het proces van een aanpassing van de Nederlandse Grondwet minimaal eenmaal tussentijds verkiezingen te houden. Zo heeft de kiezer de kans om zich, direct of indirect, uit te spreken over een dergelijke wijziging.'

‘Wij, als initiatiefnemers van het referendum, vonden de Europese Grondwet een beetje lijken op een grondwetswijziging. We wilden daarom de kiezers ook een mogelijkheid geven om zich hierover uit te spreken. Daarvoor was een referendum de beste optie.’

Thierry Baudet

Thierry Baudet, publicist en prominent EU scepticus, koos het 10-jarige jubileum van de Nederlandse ‘nee’ uit om het platform ‘Forum voor democratie’ te lanceren. Hij was destijds nog niet per definitie tegen de EU. ‘Het duurde even tot het tot me door drong dat de vaststelling van de Europese Grondwet hoorde in een proces dat zou leiden tot een Verenigde Staten van Europa. Iets waar ik faliekant tegen was, en ben.’

'Het verbaast en irriteert me nog steeds dat vanuit de politiek nooit eerlijk wordt uitgesproken wat het ultieme doel van de EU is, namelijk het vormen van een politieke unie. Met ons platform willen we de eurosceptische discussie faciliteren en bijdragen aan bewustwording'.

Van der Ham vindt dat het referendum een beginpunt was van de discussie over de EU. ‘Europa was tot het referendum nauwelijks een issue. Het referendum was een uitstekende kans om de EU eens echt fundamenteel onder de loep te nemen.’

Waarom was er behoefte aan een Europese Grondwet?

De kern van de Europese Unie ligt verankerd in twee verdragen, het Verdrag van Rome (1957) en het Verdrag van Maastricht (1992). Deze zijn aangevuld met een serie andere verdragen en zo stapelde zich het ene verdrag op het andere verdrag.

Op de burelen van de EU werd daarom besloten om een Europese Grondwet op te stellen. Alle reeds gesloten verdragen moesten hierin worden verankerd en verder aangevuld.

Het besluitvormingsproces van de Europese Unie moest door de Grondwet effectiever worden. Zo zou er niet meer unaniem maar per gekwalificeerde meerderheid besloten worden. Ook zou door de Grondwet er een Europese minister van Buitenlandse zaken, een vlag, volkslied en tal van andere zaken komen. Bovendien zou de beslissingsbevoegdheid van de EU op een aantal terreinen worden uitgebreid. 

Van der Ham, ‘De Grondwet gaf ook het Europese parlement meer zeggenschap. Op dat punt ben ik nog steeds een voorstander van de Grondwet. Meer democratische controle op het beleid van de Europese regering was echt de winst van dit verdrag.’

Het debat

Niet eerder werd een zaak van zulk gewicht op nationaal niveau met een referendum getoetst. Mede daardoor ontstond er een felle campagne tussen voor- en tegenstanders van de Europese Grondwet, zoals te zien is in het door TweeVandaag georganiseerde Grondwet-debat.

Van der Ham vond het debat over de Europese Grondwet in het algemeen niet bijzonder verheffend. ‘Beide kampen voerden een slechte campagne. Zowel de vóór- als de tegenstanders van de Grondwet schotelden de kiezer absurde doemscenario’s voor. Daarmee deed men de kiezer te kort en ik geloof ook mensen daar ook doorheen prikten.'

De Nederlandse kiezer werd vanuit beide kampen getrakteerd op zeer scherpe slogans en reclamespotjes. Het onderstaande filmpje van de VVD ging zelfs zo ver dat de partij het, na veel protest, van de buis haalde:

Baudet vond het debat verhelderend, ‘Ik was blij met de term ‘Europese Grondwet’. Het is een kwestie van intellectuele eerlijkheid dat eindelijk duidelijk werd waar het Brussel om te doen was. De Grondwet diende om al bestaande mechanismen verder te stroomlijnen, maar toonde vooral aan dat er een proces tot de vorming van een Verenigde Staten van Europa gaande was. En daar keerde de bevolking zich, terecht, massaal tegen!’ 

Van der Ham: ‘De zogenaamde Verenigde Staten van Europa, het was een van de hoofdargumenten van de tegenstanders van de Grondwet. Die term is minder duidelijk dan het het lijkt. Deelstaten van de Verenigde staten van Amerika hebben op bepaalde gebieden meer individuele macht dan lidstaten in de Europese Unie. Zelfs de doodstraf is in de ene staat legaal, en in andere niet. Alles hangt af van hoe je zo’n Verenigde Staten van Europa inricht. Dreigen met de Verenigde Staten van Europa, dat zegt op zich niet zoveel.’  

NEE!

Tot zover de inleidende beschietingen. Op 1 juni 2005 sprak ruim 61 procent zich uit tegen de Europese Grondwet, bij een opkomst van 63,3 procent.

Een verpletterende nederlaag voor met name de regeringspartijen CDA, VVD en D66 die, onder leiding van premier Balkenende, de vóór-campagne voerden. Voor Geert Wilders, net gestart met zijn PVV, was het de eerste grote politieke overwinning.

Vanwaar de krachtige 'nee'?

Baudet wijst op de verregaande integratie van de EU. ‘Veel mensen hebben door wat er gaande is. Zij willen op nationaal niveau de zeggenschap behouden over de kernaspecten van de politiek. Ze willen niet door Brussel geregeerd worden en afhankelijk zijn van technocraten die elkaar de hand boven het hoofd houden.'

'De EU en de FIFA lijken wat dat betreft wel op elkaar. Behalve dan dat er meer mensen van EU profiteren, dan van de FIFA.’

Van der Ham denkt dat het Nederlandse ‘nee’ meer verklaringen heeft. ‘Uit onderzoek bleek dat het ‘nee’ vele oorzaken had. Natuurlijk waren er mensen die geen verdere integratie wilden, maar er hebben ook kiezers tegen de Grondwet gestemd omdat ze deze niet ver genoeg vonden gaan en het maar een vaag compromis vonden.'

'De grootse groep kiezers hing daar tussenin: ze vonden de afspraken in de Grondwet onduidelijk, en je gaat niet je handtekening zetten onder een afspraak waarvan je de consequenties niet kan doorgronden.’

‘Zelf had ik ook inhoudelijk bezwaren tegen de Grondwet, maar heb alles afwegende toch voor gestemd, maar ik begrijp de tegenstanders dus ook. Als politicus moet je daar vervolgens ook naar luisteren.’

Het Verdrag van Lissabon

Het afkeuren van de Europese Grondwet door de Nederlandse bevolking betekende een flinke klap voor het kabinet. Ook in Europees perspectief was de uitslag in Nederland tekenend voor het anti-EU sentiment dat leefde. Drie dagen eerder wees de Franse kiezer het verdrag al massaal af en al snel werd duidelijk dat de Europese Grondwet, er niet zou komen.

Brussel liet het er niet bij zitten en kwam snel met een vervangend verdrag. Het Verdrag van Lissabon, dat in 2007 werd aangenomen, kende nagenoeg dezelfde inhoud als de afgewezen Grondwet maar week op een aantal cruciale punten af.

Zie onderstaand filmpje voor meer informatie over het verdrag.

Van der Ham, ‘Als de kiezer duidelijk ‘nee’ zegt tegen een voorstel is het belangrijk daar iets mee te doen. Het verdrag van Lissabon heeft daar een poging toe gedaan. Enkele belangrijke zaken uit de Europese Grondwet zijn erin aangepast.'

'Toen dit nieuwe verdrag bekend werd, bleek uit opiniepeilingen dat een meerderheid best te spreken was over de aanpassingen. Ik heb toen met andere Kamerleden geprobeerd een nieuw referendum mogelijk te maken, maar dat werd door een meerderheid tegengehouden.'

'Toen dus bleek dat de kiezer werd buitengesloten, sloeg de aanvankelijke positieve houding om, en werden mensen weer wantrouwend. Het is slecht dat er geen vervolgreferendum is gehouden.  Als je geen vertrouwen hebt in de kiezer, krijg je terecht wantrouwen terug.’

Thierry Baudet is allerminst te spreken over het verdrag. ‘In feite is het Verdrag van Lissabon gewoon het grondwettelijk verdrag, maar dan zonder officiële ‘nationalistische' EU symbolen en zonder minister van Buitenlandse Zaken. We hebben gewoon een president gekregen, we hebben allerlei andere organen gekregen met macht op EU-breed vlak en het gaat maar door.'

'Na de duidelijke afwijzing van de Europese kiezers is er dus niet geluisterd. Nee, er zijn zelfs tien scheppen bovenop gedaan. Onbegrijpelijk.’

Nederlandse bevolking onverminderd EU sceptisch

Dit verbaast Baudet niet. ‘De scepsis onder de bevolking vind ik logisch. De passieve houding onder journalisten daarentegen niet. Het lijkt wel alsof zij genoegen nemen met de status quo.'

'De meeste Nederlanders prikken daar doorheen. Die zien wel dat de problemen van de EU en de euro structureel zijn. Dat het debat daarover in de media niet scherper wordt gevoerd, bevreemdt me.’

Van der Ham gelooft niet dat de scepsis tegenover de EU betekend dat de kiezer helemaal geen Europese Unie wil. ‘De meeste mensen zijn praktisch ingesteld en weten dat gemeenschappelijk Europees beleid grote voordelen kan hebben, zeker voor een handelsland als Nederland. Er is daarom ook genoeg bereidheid om akkoord te gaan met Europese afspraken.'

'Dat zag je bij de ‘dreiging’ van Poetin, die een groot deel van de Europese toevoer van gas in handen heeft. De gemiddelde Nederlander begrijpt dat het in zo’n situatie handig is om een gemeenschappelijk energiebeleid op te stellen dat ons als Europese landen minder afhankelijk maakt van Poetin.'

'Het probleem zit hem in de discipline van onze Europese partners. Kijk nu weer naar Griekenland, wat de financiële afspraken telkens met voeten lijkt te treden. Dat is niet uit te leggen. Europa moet daar geen excuses voor zoeken en zeggen waar het op staat. Het vertrouwen van de kiezer in de EU komt alleen terug wanneer de discipline van alle partners waarmee afspraken gemaakt worden omhoog gaat.’

Is een Europese Grondwet nog steeds wenselijk? 

Baudet denkt van niet. Hij pleit juist voor minder Europese integratie. ’De kracht van Europa is diversiteit. De EU wil de verschillen tussen landen opheffen en daarmee de kracht van Europa uitvlakken. Bovendien doet de EU wat mij betreft niets wat ook niet door middel van multilaterale verdragen had gekund.’

Van der Ham is er wel degelijk van overtuigd dat de Europese Unie grote voordelen heeft. Wel is hij van mening dat de EU niet per se op ieder terrein als eenheid hoeft te opereren. ‘Europese samenwerking is in veel gevallen efficiënt maar soms wordt te krampachtig aan gemeenschappelijk EU-beleid voor ieder beleidsterrein gewerkt. Bij tal van onderwerpen is het erg vertragend als alle landen, met soms zo verschillende culturen, tot overeenkomst moeten komen. Doe dat dan ook niet. Je moet per onderwerp besluiten wat de beste vorm is.’

Van der Ham noemt zichzelf een kritische voorstander van de Europese Unie en vindt een discussie over een nieuwe grondwet onzinnig. ‘Laten we eerst maar eens goed gaan uitvoeren, wat we al hebben afgesproken. Dat is beter dan dat we weer allerlei nieuwe dingen gaan bedenken.'

Baudet ziet nog meer Europese integratie absoluut niet zitten. ‘Verder gaande Europese integratie zal voor grote problemen gaan zorgen. Ik vind dat gevaarlijk. Het uiteenvallen van de Europese Unie is volgens mij slechts een kwestie van tijd. Europa staat op knappen.’