Boomsterfte door heter en droger klimaat: hoe 'exotische' vervangers de oplossing kunnen zijn

Bomen, grassen en planten in Nederland hebben steeds vaker last van de hitte en droogte. Er wordt daarom gezocht naar nieuwe soorten die er beter tegen kunnen, zowel in het bos als in de tuin. "In onze oude tuin brandde het gras letterlijk weg."

Bosecoloog Frank Sterck was onlangs in Alaska, waar hij honderden kilometers aan uitgestrekte bossen zag die vooral bestonden uit dode sparren. Hij vond het heftig om te zien. "Ik ben een natuurliefhebber, ik hou van mooie bossen. Als je dan ziet dat bomen steeds vaker het loodje leggen, en we niet weten hoe ze daarvan gaan herstellen, dan vind ik dat dramatisch."

Bomen lijden onder hitte in Europa en Nederland

Ook dichter bij huis zijn de afgelopen jaren hele naaldbossen verdwenen. "De massale boomsterfte in Alaska zien we hier in Europa op kleinere schaal", zegt Sterck. "Vooral de fijnspar is hier getroffen door hitte en droogte. De sparren konden daardoor minder hars produceren, waardoor kevers beter op de bomen konden leven, en uiteindelijk veel bomen doodden."

"Ook de beuken, eiken en grove dennen hebben het de afgelopen jaren zwaar te verduren gehad." Sterck onderzoekt vanuit de Wageningen Universiteit de invloed van hitte en droogte op bomen in vijftien verschillende Nederlandse bossen. "Dat onderzoek ben ik in 2017 begonnen, niet wetende dat er in 2018 een desastreuze zomer zou komen."

Boomsterfte wereldwijd verdubbeld

De zomer van 2018 was namelijk de warmste en droogste zomer in drie eeuwen. "In die extreme zomer met meerdere hittegolven, legden veel bomen het loodje", vertelt de bosecoloog. "Sommige soorten zijn er daarna nooit meer helemaal bovenop gekomen. Bomen die in het verleden makkelijk herstelden, lukte dat nu niet meer."

"Het is normaal dat bomen doodgaan, dat zien we altijd in de natuur", vervolgt hij. "Maar de afgelopen decennia is de boomsterfte wereldwijd min of meer verdubbeld. We denken dat dat vooral komt door toenemende hitte en droogte."

Zo lijdt een boom onder hitte

"Als het heet is, verdampt een boom veel water. Hij zweet als het ware, net als wij", legt Sterck uit. "Maar om te voorkomen dat de boom te veel water verliest, sluit hij zijn huidmondjes waardoorheen het water verdwijnt." Dat is volgens hem een probleem, want de boom kan de huidmondjes dan ook niet meer gebruiken voor het opslaan van koolstof. "Terwijl die dat wel nodig heeft."

"Ook kan een boom, als die minder verdampt, zichzelf minder goed koelen", gaat hij verder. "De bladeren worden dus steeds warmer en warmer. Die kunnen gaan verkleuren en afvallen. En daar kan een boom niet altijd van herstellen."

'Nederland is arm in boomsoorten'

"Bomen maken natuurlijk vele extremen mee, dat is onderdeel van het 'boom-zijn'", zegt Sterck. Ze zijn daarom volgens hem gewend om buffers aan te leggen voor moeilijke tijden. "Maar boomsoorten kunnen zichzelf niet zo snel aanpassen dat ze de snelle klimaatverandering kunnen volgen." Wel zijn er verschillen tussen bomen: de ene soort past zich makkelijker aan dan de ander.

"Nederland is eigenlijk heel arm in boomsoorten, veel armer dan bijvoorbeeld Azië en Amerika", gaat hij verder. Er zijn hier naar schatting zo'n 5.000 soorten, terwijl er wereldwijd zo'n 55.000 boomsoorten zijn. "Daarom wordt nu veel onderzoek gedaan naar hoe soorten precies van elkaar verschillen, en naar zogenoemde 'exotische' planten die ook hier aangeplant kunnen worden."

Tropische planten in je tuin

Niet alleen wetenschappers en bosliefhebbers zoeken naar nieuwe soorten. Ook in hun eigen tuin zien sommige mensen de gevolgen van hitte en droogte, en gaan ze op zoek naar alternatieven. De tuin van Marina Brouwer in Overijssel is daardoor in drie jaar tijd compleet veranderd.

"In onze oude tuin brandde het gras letterlijk weg en gingen allerlei 'inheemse' planten dood in de zomer. Er was niet genoeg water, tenzij je het zelf gaf. Maar om nou de hele tijd te sproeien, daar zit niemand op te wachten", vertelt Brouwer. "Dus toen dachten we: we kopen andere soorten planten, en maken er een wat meer tropisch sfeertje van."

Zoektocht naar nieuwe boomsoorten

"We hebben een olijfboom, twee vijgenbomen, een Bougainville, Perzische slaapboom, Mimosa, dwergpalm, een tempelboom, en nog meer", somt Brouwer op. Maar een nadeel is er ook: in de winter wordt het voor sommige van deze bomen en planten te koud. Dan moeten ze naar binnen. "Ik heb ze daarom in potten gezet, om gemakkelijk van buiten naar binnen te verplaatsen. Maar daar ben je best even mee in de weer."

Ook voor de bomen in het bos geldt dat het lastig is dat ze zowel in de zomer als de winter goed moeten kunnen leven. "Wat daarbij ook nog ingewikkeld is, is dat bomen veel langer leven dan de meeste planten", zegt bosecoloog Sterck. "Als we zoeken naar nieuwe boomsoorten, moeten dat dus soorten zijn die nu geplant kunnen worden en oké kunnen leven, maar die ook over enkele decennia bestand zijn tegen meer hitte."

Geschikte kandidaten

Al in de 19de eeuw werd er gezocht naar nieuwe boomsoorten die het in Nederland goed zouden doen, weet Sterck. "Bijvoorbeeld door de stichter van landgoed Schovenhorst, op de Veluwe. De stichter zocht naar boomsoorten uit andere delen van de wereld die sneller groeiden dan de hier gebruikelijke grove den en beter hout zou opleveren." Die plantte daarom allerlei naaldbomen uit Amerika op zijn landgoed.

Sterck deed onderzoek op het landgoed, en daaruit bleek bijvoorbeeld dat de gewone zilverspar het hier erg goed lijkt te doen. "Ook de elsbes en de tamme kastanje zijn geschikte kandidaten. Dat zijn soorten die zijn geëvolueerd in een heter en droger klimaat. Dat betekent dat ze allerlei kenmerken hebben zodat ze daar beter mee om kunnen gaan."

'Een controversiële discussie'

Maar harde conclusies over geschikte nieuwe boomsoorten zijn er nog niet. "Het is ook best een controversiële discussie", zegt Sterck. "Want we zijn gewend aan het uiterlijk van onze bossen, dat heeft een historie, dus we willen het liefst verder met de bossen die we nu hebben."

Toch zullen we volgens hem naar alternatieven moeten kijken. "Als we op een slimme manier omgaan met veranderend weer en klimaat, dan zullen onze bossen er misschien wat anders uit gaan zien, maar zullen er ten minste bossen bestaan in de toekomst. Daar kunnen we ons best voor doen."