Een groeiende groep burgers stapt naar de rechter om een gezonde leefomgeving of natuurbehoud af te dwingen. Ze komen zo rechtstreeks tegenover de staat te staan. "Diegenen die het doen, zien het als laatste redmiddel."

Milieurechtonderzoeker Edwin Alblas van de Wageningen Universiteit ziet 'een stijgende lijn' in het aantal burgers dat de overheid voor de rechter daagt vanwege het milieu. "Ze hebben de potentie om het land op de kop te zetten. En soms gebeurt dat ook", zegt hij.

Winst burgers geeft hoop

"Burgers winnen dit soort zaken vaker dan vroeger", ziet Alblas, die al al jaren onderzoek doet naar natuurorganisaties en burgers die naar de rechter stappen voor hun leefomgeving. Bekende voorbeelden: de Urgenda-zaak of de stikstofrechtszaken van Johan Vollenbroek.

Kleinere zaken zijn er ook, zoals die van Piet Catsburg, die al jaren stankoverlast heeft van omliggende veehouders. Als ander voorbeeld haalt de onderzoeker de zaak aan van omwonenden van een lelieveld waar met pesticiden werd gespoten. Zij wilden het sproeien stoppen. "In eerste aanleg werd die gewonnen."

Inspraak 'vaak teleurstellend'

Die laatste organisatie werd daarna door anderen benaderd met de vraag of zij niet iets soortgelijks konden doen. "Zeker als een zaak gewonnen wordt, geeft dat anderen hoop."

Maar naar de rechter stappen kan niet zomaar. Je moet eerst bezwaar aantekenen tegen plannen en in Nederland zijn veel inspraakmogelijkheden. In de praktijk zijn mensen vaak teleurgesteld: burgers zien op informatieavonden dat er met hun input weinig tot niets gebeurt, zegt de milieurechtdeskundige.

Te laat

"Het is ook een kwestie van er op tijd bij zijn. Soms kon je 5 jaar ervoor al de plannen inzien. Als je al in een inspraakprocedure zit, ben je eigenlijk te laat", weet Alblas. Er zijn dan vaak al dingen op papier vastgelegd en afspraken gemaakt, zegt de onderzoeker.

"Dan weet je al wat het doet voor de economie, iedereen bij de gemeente is al fan. Daar zitten ze er dan vaak niet meer op te wachten."

Bron: EenVandaag

Europees Verdrag

Dat burgers naar de rechter kunnen vanwege hun leefomgeving kan sinds 2001. Toen werd in Europa ingestemd met het zogenoemde Verdrag van Aarhus. Dit gaf burgers rechten om toegang te krijgen tot milieu-informatie, gaf ze grotere inspraakmogelijkheden en maakte het mogelijk om naar de rechter kunnen stappen. Europa wilde dit 'heel graag', zegt de milieurechtdeskundige.

"Als burgers hierin actief worden, kon de overheid een stapje terug doen." Maar volgens de onderzoeker zijn we inmiddels te afhankelijk geworden van dit soort groepen burgers. "Effectiever is dat de overheid kijkt naar het grote plaatje en hoe we binnen de grenzen blijven van een gezonde leefomgeving."

'Alleen juridische weg nog open'

Een klein gedeelte van die burgers zet dan toch de stap naar de rechter, ziet milieurechtdeskundige. Voor zijn onderzoek sprak hij met milieuorganisaties en burgers die dit deden. "Het is heel complex, het duurt lang en het is spannend", zegt hij. Diegenen die het wel doen zien het als laatste redmiddel, zo is zijn conclusie.

"Ze hebben alles al geprobeerd in gesprek met de organisatie en overheid. Eigenlijk stond alleen de weg naar de rechter nog open", vertelt hij. "Niemand vindt het leuk om zo'n rechtszaak te starten of in zo'n negatieve modus te zitten."

'Gewoon, normale mensen'

Het beeld bestaat nu dat natuurorganisaties groot zijn en niets anders doen dan procederen. "Maar vaak zijn het gewoon 3 of 4 vrijwilligers die al met pensioen zijn of ze doen het naast hun baan. Dat zijn gewoon hele normale mensen", schetst hij. "Wat ik vaak zag was wanhoop. Mensen die alles hebben geprobeerd", zegt Alblas.

Hoe voorkom je dit soort rechtszaken? Al is het maar omdat de rechtspraak het er druk mee heeft. "Makkelijkst is natuurlijk als je zorgt dat de natuur in een betere positie komt", zegt Alblas. Burgers moeten eerder betrokken worden, vindt hij verder. "Maar in de basis moet er een overheid zijn die zorgt voor een gezonde leefomgeving."

Overheden in beroep

"Je ziet nu al dat de rechtspraak het niet allemaal aankan en dichtslibt", zegt Alblas. "Je hebt burgers die veel rechtszaken starten en ook winnen en overheden die steeds weer in beroep gaan er tegen".

Er wordt vaak genoeg beweerd dat de rechter op de stoel gaat zitten van de politiek als die een uitspraak doet in een klimaatzaak. Alblas draait dat eerder om. "Je krijgt een situatie waarin heel veel voorgelegd wordt aan de rechter, wat in de Tweede Kamer opgelost moet worden."

Rechter als noodzaak

In de Tweede Kamer gaan inmiddels stemmen op om burgers de gang naar de rechter te beperken. "Ik denk niet dat dit de oplossing is". Het zou goed zijn als beide partijen, zowel natuurorganisaties als overheden, kijken of er ook andere routes zijn die ze kunnen bewandelen.

"Je moet kijken hoe de rechter minder noodzaak wordt om iets op te lossen". Alblas denkt aan effectievere participatie van burgers: ervoor zorgen dat de natuur er beter voorstaat en als overheid niet telkens in beroep gaan. "Zeg gewoon: 'Oké, we gaan het oplossen'."

De druk van China op Taiwan wordt steeds groter. Met grootschalige militaire oefeningen rondom het eiland groeit de vrees voor een invasie. Gaat China nu echt proberen Taiwan zich opnieuw toe te eigenen? "Dit moeten we zien als het nieuwe normaal."

'Eenheid van kabinetsbeleid': voor en tijdens het Kamerdebat over de lintjesaffaire gaat het er veel over. Meerdere politici vinden dat minister Marjolein Faber aan deze eenheid morrelt. Maar wat betekent het precies? "Ze moeten met één mond spreken."

Afgelopen weekend werd duidelijk dat minister Marjolein Faber van de Asiel en Migratie weigert te tekenen voor koninklijke onderscheidingen voor vrijwilligers die zich hebben ingezet voor vluchtelingen en asielzoekers. Als oplossing zullen premier Dick Schoof en minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark hun handtekening zetten. Maar volgens critici staat de 'eenheid van kabinetsbeleid' hierdoor op het spel.

Met één mond spreken

Het kabinet moet met één mond spreken, legt politiek commentator Joost Vullings uit. Dat is volgens hem een van de kernwaarden van het Nederlands staatsbestel. "Je moet het eigenlijk zo voor je zien: je mag als minister best je eigen mening hebben, maar die bespreek je dan alleen in de ministerraad met alle ministers achter gesloten deuren."

"Maar als er dan uiteindelijk een besluit wordt genomen, dan sta je daar met z'n allen achter en draag je dat ook uit", gaat hij verder. "Want anders heb je als kabinet natuurlijk buitengewoon weinig gezag als vervolgens iedere minister alsnog zijn eigen mening gaat geven. En dat is dus hier het geval."

Niet de eerste keer

Toch is het niet voor het eerst dat een minister uitspreekt dat hij of zij het niet eens is met de rest van het kabinet. Zo keerde Mona Keijzer, toen nog staatssecretaris van Economische Zaken, zich in 2021 tegen een in de ministerraad genomen besluit over het coronatoegangsbewijs. Zij stapte uiteindelijk niet zelf op, maar werd ontslagen door toenmalig premier Mark Rutte: een uitzonderlijk besluit.

Het Kamerdebat vandaag gaat dan ook niet alleen om een eventueel excuses van minister Faber, maar ook om leiderschap van premier Schoof, vertelt Vullings. "Het is de bedoeling dat hij tegen zijn minister zegt: 'Luister, wij willen dat deze lintjes worden uitgedeeld aan die mensen. En we willen ook dat iedereen dat uitdraagt en er niet één iemand zegt het er niet mee eens te zijn.'"

'Kabinet is als voetbalteam'

Partijleider Mirjam Bikker van de ChristenUnie vergelijkt het kabinet met een voetbalteam. "Als je gaat spelen in verschillende stijlen, wordt het geen wedstrijd. En een belangrijke regel is: het kabinet regeert, en gaat als het goed is aan de slag met wetsvoorstellen, en de Kamer controleert."

"Maar als de ene minister zegt 'ik vind het een goede wet' en de andere 'ik vind het een slechte wet', dan kan de Kamer dat niet meer controleren", benadrukt ze over het belang van 'eenheid van kabinetsbeleid'. "Wat je persoonlijk op een verjaardag vindt, is tot daaraan toe. Maar als minister spreek je dezelfde woorden als je collega's, want je bent het met elkaar eens."

'Niet alleen excuses, ook tekenen'

Ook GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans is niet te spreken over de huidige situatie. Volgens hem is eenheid juist nu nodig. "Kijk eens in wat voor tijd we leven: op 2 uur vliegen is er een oorlog gaande, vandaag kondigt Trump handelsmaatregelen aan die Nederland hard kunnen raken", somt hij op. "Dan moet je een eensgezind landsbestuur hebben en dat hebben we niet, ze maken alleen maar ruzie."

Het is volgens hem dan ook belangrijk dat Faber niet alleen haar excuses aanbiedt, maar ook zelf de aanvragen voor de lintjes ondertekent. "Dat moet ze beloven, want dat is dan eenheid van kabinetsbeleid. En dat ze iedere volgende aanvraag - die ongetwijfeld zal komen - ook zal tekenen. Daarmee herstel je het vertrouwen in het decoratiestelsel."

Herhaling voorkomen

Chris Stoffer van de SGP sluit zich hierbij aan en benadrukt hoe belangrijk die eenheid is. "Het is altijd zo geweest en zie in wat voor rommeltje we nu terechtkomen." Daarom vindt hij het ook belangrijk dat premier Schoof uiteindelijk toch aanwezig is bij het Kamerdebat. "Het gaat nu over het hele kabinet", zegt Stoffer. "Hij moet ingrijpen en zorgen dat het niet nog een keer gebeurt."

Ook Vullings ziet dat alle ogen nu op de premier gericht zijn, zegt de politiek commentator tot slot. "Vijf lintjes zijn misschien een kleine kwestie, maar als je nu niet optreedt, dan kan het nog een keer gebeuren."