Waarom mogen vrouwen niet meedoen aan het conclaaf? En andere vragen over de pausverkiezing beantwoord

Bart Koet is theoloog, kenner van leiderschap in de vroege kerk en emeritus hoogleraar Nieuwe Testament en Vroegchristelijke Letterkunde aan de Tilburg University. Paul van Geest is hoogleraar economie en theologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en hoogleraar kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie aan de Tilburg University. Zij beantwoorden jullie vragen.

1. Welke stromingen of richtingen spelen een rol binnen het conclaaf?

"Er zijn kardinalen die wat meer gericht zijn op het doorgeven van de leer: over het mensbeeld, het godsbeeld, en het maatschappijbeeld dat in het katholieke geloof besloten ligt", begint Van Geest. "En er zijn kardinalen die zich meer pragmatisch bezighouden met de praktijk en het handelen. Dat is de globale scheidslijn tussen de twee groepen."

"De meer pragmatische kardinalen zeggen: 'Wij moeten laten zien dat wij de deugd van barmhartigheid, liefde, rechtvaardigheid en moed richting mensen die onze hulp nodig hebben uitstrekken. Want dan leef je in de geest van het evangelie, in de geest van Christus'", vertelt de hoogleraar. "Kardinalen die nadruk leggen op de leer zijn in de minderheid, maar wel beter georganiseerd."

"De kardinalen die gecreëerd zijn door Franciscus vallen vaker binnen de pragmatische categorie, zij willen als kerk geloofwaardig zijn." Dat doen ze door de armen te helpen, gaat Van Geest verder. "Door mensen die gemarginaliseerd zijn naar het centrum van de kerk te halen. Zij richten bijvoorbeeld ook ziekenhuizen op en bezoeken gevangenissen."

Kardinalen met een pragmatische instelling hebben volgens hem zelf vaker praktische ervaring en zijn bijvoorbeeld in relatief arme landen pastoor geweest. "Het verschil heeft te maken met hoe je denkt het katholicisme het beste aan de volgende generatie door te geven: met theorie of met praktijk?"

2. Hoeveel aanwezige kardinalen komen uit Italië, en hoe wordt bepaald hoeveel kardinalen een land heeft?

"Er zijn ongeveer 17 Italiaanse kardinalen", weet emeritus hoogleraar Koet. "Maar er zijn ook Italiaanse kardinalen die niet in Italië wonen. Zo is er een Italiaanse kardinaal in Mongolië en de patriarch van Jerusalem is ook Italiaans. Van Franciscus wordt altijd gezegd dat hij Argentijn was, maar hij was half Italiaans."

Hoeveel kardinalen er in een land zijn, verschilt, legt hij uit. Alleen de paus heeft het recht om een kardinaal te benoemen, wat officieel 'creëren' wordt genoemd. "Franciscus heeft op de gekste plekken kardinalen gecreëerd. Hij heeft er politiek van gemaakt." Door de jaren heen zijn er een aantal tradities ontstaan rondom het creëren van kardinalen, vertelt Koet: "Daar is Franciscus mee gestopt. De kardinalen zijn niet meer vanzelfsprekend verbonden met een bepaald land."

"Over de hele wereld is hij kardinalen gaan benoemen, ook van hele kleine kerkjes. Marokko, Irak en Mongolië hebben nu ieder een kardinaal." Dat deed Franciscus volgens hem om de kerk meer 'van de wereld' te maken. "Ik denk dat het van hem ook een tactiek was om een opvolger te krijgen in zijn eigen lijn. Hij heeft gezocht naar 'herders', mensen die dicht bij het volk staan, en die tot kardinaal gemaakt."

3. Aan welke eisen moet een kardinaal die deelneemt aan het conclaaf voldoen?

"Het belangrijkste is dat je onder de 80 jaar oud bent", zegt Koet. "In principe kan elke katholieke man die gedoopt is worden verkozen tot paus", voegt Van Geest daaraan toe. "Maar in de praktijk zal een van de kardinalen die deelneemt aan het conclaaf uiteindelijk gekozen worden."

De meeste kardinalen zijn bisschop, maar voor het eerst sinds bijna 70 jaar is er ook een kardinaal die alleen priester is bij een pausverkiezing, de Britse Timothy Radcliffe. Maar in principe zou dat verder niet uit moeten maken: alle kardinalen die deelnemen aan het conclaaf zijn namelijk verkiesbaar.

"Al zullen ze niet alle 133 op het kieslijstje staan", verwacht Koet. "Zo is er bijvoorbeeld kardinaal Mykola Bychok uit Oekraïne. Met zijn 45 jaar is hij de jongste deelnemer aan het conclaaf. Hij mag meebepalen wie de nieuwe paus wordt en er mag ook op hem gestemd worden. Maar in de praktijk zal dat niet gebeuren, omdat hij te jong wordt geacht."

4. Zijn er vooraf gestelde criteria voor de paus, en wat voor profiel moet hij hebben?

"Conservatieve en progressieve stromingen spelen een rol binnen het conclaaf, maar dat is maar een klein onderdeeltje ervan", vertelt Koet. "Wat voor soort kardinaal met wat voor achtergrond kies je? Italianen en mensen die Italiaans spreken of kennen hebben een voorsprong op de rest, omdat in Rome alles in het Italiaans gaat."

Volgens Van Geest is op de Romeinse Curie, het bestuursapparaat in het Vaticaan, na een halve eeuw ook wel weer behoefte aan een Italiaanse paus. "Ik denk dat de Italiaanse kardinalen Pietro Parolin en Matteo Zuppi dan ook hoge ogen zullen gooien. Dat zijn beide goede bestuurders, pastoraal ingestelde mannen die deugen en die ook belangrijke diplomatieke missies hebben volbracht."

Welke soort geleerdheid je bezit, speelt ook een rol, legt Koet uit. "Bijna alle kardinalen zijn gepromoveerd. Er wordt gekeken welk vak je beheerst: heb je kerkelijk recht gestudeerd en ben je goed met regeltjes, of ben je theoloog en goed met de inhoud? Of ben je filosoof en goed in grote overwegingen? Franciscus was de eerste paus in 100 jaar die niet gepromoveerd was: hij was goed in de praktijk."

Geografie is ook een factor: bijna alle pausen kwamen tot nu toe uit Europa. "Nu gaan ze toch kijken of er ook andere regio's van de wereld aan de orde komen", denkt de emeritus hoogleraar. "Sommigen willen graag een paus uit Afrika, anderen willen graag een paus uit Azië. En ook Amerika maakt ook nog een kans."

Tot slot speelt leeftijd een belangrijke rol, zegt Koet. "Een paus is voor het leven. Dus als je een man van 45 kiest, dan zit je daar 50 jaar aan vast. Dat willen ze niet. Johannes Paulus II werd op zijn 58ste verkozen, hij is bijna 27 jaar paus geweest", geeft hij als voorbeeld. "Over het algemeen is het gevoel wel dat hij een te lange periode paus was. Het zou me daarom zeer verbazen als ze een jongere man kiezen."

Of er wisselend voor een progressieve en dan weer een conservatieve paus wordt gekozen, is volgens hem niet te zeggen. "Op dit moment is niemand Vaticaankenner." Er zijn te veel onzekerheden waardoor een voorspelling doen 'gewoon niet kan', benadrukt hij. "Het is sinds eeuwen niet zo onvoorspelbaar geweest, juist omdat Franciscus op zo'n unieke manier kardinalen heeft voorgesorteerd."

5. Wat weten we over de afwegingen in de keuze van eerdere pausen?

Officieel is dat geheim, zegt Koet. "Daar mag niet over gepraat worden en de kardinalen hebben ook geheimhouding." Maar, zegt hij: "Je ziet wel tendensen. Toen Johannus Paulus II werd opgevolgd hebben ze gewoon voor de voortzetting van zijn conservatieve lijn gekozen met Benedictus XVI. Na het aftreden van Benedictus XVI was het duidelijk dat ze iets nieuws wilden, omdat het vastgelopen was. Toen hebben ze Franciscus gekozen."

6. In hoeverre spelen macht en corruptie een rol in de verkiezing?

"Of er corruptie is weten we niet. Het is aan corruptie eigen dat het verborgen is, dus of er tijdens het conclaaf gesjoemeld wordt, weten we gewoon niet", zegt Koet. "In de tijd van de Renaissance waren pausen en kardinalen en zo corrupt als het maar zijn kon", weet Van Geest.

Zo werkt het volgens hem nu ieder geval niet meer. "Wat mij opvalt bij de huidige kardinalen is dat zij het algemeen belang van de Kerk voorop stellen. Hun persoonlijk belang stellen ze op de achtergrond. Zo ver zijn we inmiddels ten goede wel gevorderd in de Katholieke Kerk."

"Maar bij alles is macht betrokken. Natúúrlijk gaat het om macht", benadrukt Koet. "Als iemand Italiaans spreekt is dat ook een vorm van macht, zogenaamde 'impliciete macht'. De Italianen spelen het ook zo uit, want als er een vergadering in Rome is, praten zij gewoon de hele tijd Italiaans. En dan hebben de anderen al meteen een achterstand."

Franciscus droeg volgens de emeritus hoogleraar tijdens zijn pausschap vaak een boodschap uit, bijvoorbeeld door zich tijdens bezoeken in een kleine auto te laten vervoeren. "Daarmee liet hij heel duidelijk zien dat hij die grote auto's niet belangrijk vond. Voor hem was dat ook een manier om te laten zien van: 'Ik doe niet mee aan jullie machtsspelletje.'"

7. Waarom mogen vrouwen niet meedoen aan het conclaaf?

Vrouwen kunnen wel kardinaal worden, en daarmee dus wél meedoen aan het conclaaf. Maar tot nu toe is dat nog nooit gebeurd. "Het kardinalaat is niet gebonden aan priesterwijding, zelfs leken kunnen tot kardinaal worden gemaakt", legt Van Geest uit. De meest gebruikelijke route is volgens hem dat katholieke mannen tot priester, daarna tot bisschop en uiteindelijk tot kardinaal worden gewijd.

"De priesterwijding is alleen aan mannen voorbehouden, maar de paus had kunnen beslissen om een vrouw kardinaal te maken. Hij heeft dat niet gedaan." Maar Franciscus heeft vlak voor zijn overlijden nog wel een vrouw een hele machtige positie binnen de Kerk gegeven, voegt de hoogleraar daaraan toe.