Meer fijnstof in de lucht rond eindejaar: hoe slecht is dat nou echt voor je gezondheid? En andere vragen beantwoord
Vuurwerk afsteken, carbidschieten, open haard aansteken en zelfs kaarsen branden: de laatste weken van het jaar komt er veel extra fijnstof in de lucht en dat kan negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.
De vragen worden beantwoord door hoogleraar preventieve geneeskunde aan de Universiteit Maastricht Onno van Schayck en luchtkwaliteit-expert Paula Bronsveld van kennisinstituut TNO.
1. Hoe ziet fijnstof eruit en waar komt het vandaan?
"Fijnstof betekent niet dat het fijn als in 'prettig' is", begint hoogleraar Van Schayck. "Het betekent dat het klein is. Dus het woord 'fijn' heeft te maken met de grootte van de deeltjes."
"Het is de verzamelnaam voor alle deeltjes in de lucht met een diameter kleiner dan 10 micrometer", legt luchtkwaliteit-expert Bronsveld uit. 10 micrometer is 0,01 millimeter. "De deeltjes zijn te klein om met het blote oog te zien en onder de microscoop zit er ook veel variatie in hoe de deeltjes eruitzien, omdat ze uit verschillende stoffen bestaan."
"Je kunt niet zeggen dat alle fijnstof slecht is, want er zijn ook gezonde kleine deeltjes in de lucht. Denk aan kleine zeezout-deeltjes die vanuit de zee in de lucht terechtkomen, en die juist goed zijn voor onze longen", zegt Van Schayck. "Toch heeft het grootste deel van de fijnstofdeeltjes een slechte naam. Die komen vrij uit verbrandingsprocessen, bijvoorbeeld in een open haard, bij vuurwerk of in fabrieken."
De grootste bronnen van de uitstoot van fijnstof zijn op dit moment verkeer en vervoer, de industrie, huishoudens (vooral door houtstook) en de veeteelt. Dat blijkt uit de Emissieregistratie die jaarlijks wordt uitgevoerd door vijf kennisinstituten. "Doordat de fijnstofdeeltjes zo klein en licht zijn, blijven ze lang in de lucht zweven, waardoor ze zich tot ver van de bron kunnen verspreiden", vertelt Bronsveld.
2. Waarom maken mensen zich druk om de hoeveelheid fijnstof in de lucht?
"Dat het inademen van hoge concentraties fijnstof slecht is voor de gezondheid, is in vele studies aangetoond", antwoordt Bronsveld. "Langdurige blootstelling bij mensen die in gebieden met hoge deeltjesconcentraties wonen wordt in verband gebracht met serieuze klachten zoals hart- en vaatziekten, een verminderde longfunctie en de ontwikkeling van chronische bronchitis."
"Het goede nieuws is dat we de afgelopen jaren minder fijnstof in de Nederlandse lucht hebben gezien", zegt Van Schayck. "Maar het slechte nieuws is dat we steeds beter weten hoeveel mensen eraan doodgaan. Als schadelijke fijnstofdeeltjes in je longen komt kan het daar serieus kwaad doen. Vroeger wisten we dat niet, nu weten we dat het een belangrijke doodsoorzaak is."
"Beleid om de luchtkwaliteit te verbeteren leidt gelukkig aantoonbaar tot een vermindering van de ziektelast", vertelt Bronsveld. "Door de luchtkwaliteit te verbeteren is sinds 1990 het aantal verloren levensjaren door slechte lucht bijna gehalveerd." Toch leidt het inademen van fijnstof nog altijd tot ongeveer 9.000 vroegtijdige sterfgevallen per jaar in Nederland, blijkt uit onderzoek dat zij deed met TNO-collega's.
EenVandaag Vraagt
In dit artikel zijn antwoorden verwerkt op vragen die zijn ingestuurd via EenVandaag Vraagt. Met EenVandaag Vraagt heb je invloed op wat we maken. Wil je meedoen? Download dan de Peiling-app van EenVandaag, ga dan naar 'Instellingen' en zet je notificaties voor EenVandaag Vraagt aan. Je vindt de vragen en antwoorden terug bij 'Doe mee'. De Peiling-app van EenVandaag is gratis te downloaden in de App Store of Play Store.
3. Wat weten we eigenlijk over de schadelijke effecten van fijnstof voor onze gezondheid?
"Er is een lange opsomming van ziektes die met fijnstof geassocieerd worden. Die lijken op wat roken kan veroorzaken: er kunnen bijvoorbeeld longziekten, kankers en hart- en vaatziekten ontstaan. Mogelijk ook dementie, maar dat is nog niet helemaal zeker", zegt Van Schayck.
Hoe schadelijk fijnstof precies is, hangt volgens Bronsveld van verschillende dingen af. Onder andere van de stoffen waaruit de deeltjes bestaan: "Vermoedelijk veroorzaken metaaldeeltjes bijvoorbeeld meer schade dan andere soorten fijnstofdeeltjes."
Daarnaast worden de gezondheidsrisico's bepaald door de hoeveelheid en de grootte van de deeltjes, legt Van Schayck uit. "Want in het algemeen geldt: hoe meer deeltjes, hoe slechter. En hoe kleiner de deeltjes zijn, hoe gevaarlijker ze worden. De grootste deeltjes die je inademt slaan achter in de keel neer en die hoest je makkelijker op. Kleinere deeltjes komen dieper in de longen terecht en beschadigen daar cellen. Nog kleinere deeltjes kunnen in je bloed komen en zo ook andere organen beschadigen."
4. Hoeveel fijnstof bevindt zich in de lucht die we dagelijks inademen?
Dat is volgens Bronsveld afhankelijk van waar je woont in Nederland. "Concentraties zijn het hoogst in de Randstad, in de provincies Utrecht en Noord-Brabant en in de buurt van specifieke bronnen", vertelt de TNO-expert.
"De jaargemiddelde concentratie van al het fijnstof ligt in Nederland meestal tussen de 12 tot 22 microgram per kubieke meter lucht. Dat is ruim beneden de wettelijke grenswaarde van 40 microgram per kubieke meter lucht, maar nog steeds ongezond", benadrukt ze.
Fijnstof wordt namelijk ook schadelijker als de concentratie in de lucht hoger is, voegt Van Schayck daaraan toe. "Omdat kleinere deeltjes diep in je lichaam kunnen doordringen, is het voor onze gezondheid vooral belangrijk de hoeveelheden 'PM2,5' te meten, dat zijn de deeltjes die kleiner zijn dan 2,5 micrometer."
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) adviseert voor 'normale' fijnstofdeeltjes ('PM2.5') een bovengrens van 20 microgram per kubieke meter lucht en voor de kleinere PM2,5-deeltjes ligt die grens op 5 microgram. "Daarboven komen er gezondheidsrisico's", zegt de hoogleraar.
Maar de wettelijke bovengrens is in Nederland dus een stuk hoger. die ligt op 25 microgram per kubieke meter. "De normen van de EU zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op wat haalbaar is voor Nederland en andere EU-landen, en niet zozeer op wat gezond of veilig is", legt hij uit. "Aan een lagere norm zouden we nooit kunnen voldoen, gezien de enorme uitstoot die we hebben van het verkeer, fabrieken en de veeteelt."
5 procent van fijnstof komt door vuurwerk
Het aandeel van vuurwerk in de totale uitstoot van fijnstof is de afgelopen decennia toegenomen. Dat komt aan de ene kant doordat de uitstoot van andere belangrijke bronnen, zoals het verkeer, is afgenomen. En aan de andere kant komt het omdat consumenten meer vuurwerk zijn gaan afsteken. Uit landelijke schattingen van de Emissieregistratie blijkt dat tijdens Oud en Nieuw zo'n 5 procent van de jaarlijkse hoeveelheid fijnstof wordt uitgestoten.
"Dat komt doordat er bij het afsteken van vuurwerk enorme hoeveelheden fijnstof kunnen vrijkomen", verklaart Van Schayck. "Er zijn voorbeelden in Nederland waarbij er geen wind was en een hogedrukgebied. Als er dan veel mensen op één plek tegelijk vuurwerk afsteken, dan kunnen de fijnstofwaarden toenemen tot 1.000 microgram per kubieke meter lucht. Deze concentratie is de volgende dag wel weer flink verminderd, maar het is echt slecht voor je longen om er tijdens het afsteken in rond te lopen."
5. Hoe wordt de hoeveelheid fijnstof in de lucht gemeten en gecontroleerd?
Luchtkwaliteit-expert Bronsveld legt uit dat de concentratie fijnstof in Nederland continu wordt gemeten met het zogenoemde 'luchtmeetnet' van het RIVM. "Op 75 locaties in Nederland worden filters gebruikt om lucht aan te zuigen en fijnstof te 'vangen'. Deze filters worden gewogen vóór en na het verzamelen van de deeltjes. Omdat bekend is hoeveel lucht er door het filter is gepompt, kan het verschil in gewicht worden omgerekend naar de hoeveelheid fijnstof per kubieke meter lucht", legt ze uit.
"Dit is de officiële referentiemethode, maar op een aantal stations worden met een ander instrument inmiddels ook continue metingen gedaan die direct omgerekend worden naar concentraties fijnstof", weet Bronsveld. "Zo kunnen ook variaties op een kortere tijdschaal geregistreerd worden, normaal gemiddeld per uur."
6. Fijnstof is schadelijk voor mensen, hoe zit dat met dieren en planten?
"Vermoedelijk is het effect van fijnstof op ademhalende dieren vergelijkbaar met het effect op mensen", zegt de TNO-deskundige. "Vergelijkbare effecten zijn in ieder geval gezien bij ratten en muizen. Er zijn ook schadelijke effecten bij insecten gezien, maar hierbij speelde ook vaak de samenstelling van het fijnstof een belangrijke rol."
Planten kunnen schadelijke fijnstofdeeltjes uit de lucht filteren. Dat gebeurt als deeltjes met de wind of door de zwaartekracht neerdalen op de planten. Daarna worden ze vaak met de regen weggespoeld, het oppervlaktewater, het riool of de bodem in.
"Het effect van deze fijnstof op de planten zelf blijft - voor zover bekend - beperkt tot effecten op het leefmilieu van de planten", zegt Bronsveld tot slot. In landbouwgebieden is er volgens haar een verhoogd risico voor planten. "Dat komt omdat daar vaak sprake is van stikstofrijk fijnstof dat neerdaalt, maar ook door de verspreiding van pesticiden waar fijnstof in zit."
Spaarders zien maar weinig terug van winsten Nederlandse banken: wat je er zelf tegen kunt doen
Net toen spaarders een beetje blij werden van de stijgende rentes, was het feest alweer voorbij. Banken hebben de rente op spaartegoeden in het afgelopen jaar flink naar beneden bijgesteld.
"Ik snap de ergernis over de lage spaarrentes heel goed", zegt financieel journalist Martin Visser van de Telegraaf. "Banken volgen meestal de rentekoers van de Europese Centrale Bank (ECB). En die verhoogde een paar jaar geleden de rente om de extreme inflatie af te remmen."
'We sparen tegen de klippen op'
Het afremmen van de inflatie is inmiddels gelukt en de rentes zijn weer flink aan het zakken. "Die hele stijging ging zo snel, de consumenten hebben er bijna niks van gemerkt", zegt Visser. De gemiddelde spaarrente ligt op dit moment namelijk tussen de 1 en 1,5 procent. En dat terwijl de inflatie momenteel op zo'n 3 procent ligt.
Toch blijven Nederlanders fanatieke spaarders, ook in het afgelopen jaar kwamen er weer tientallen miljarden bij. Gezamenlijk staan er bijna 630 miljard euro op Nederlandse spaarrekeningen, een enorm bedrag. "In Nederland sparen we tegen de klippen op", weet Visser. "Zelfs toen de rente 0 procent was, bleven we sparen. Dat zit een beetje in onze aard. We zijn trouw aan onze bank en ook heel risicomijdend."
'Icesave-trauma'
"De laatste tijd kijken mensen wel vaker over de grens voor hun spaargeld, maar de herinnering aan het Icesave-trauma zit nog diep." Visser doelt op de IJslandse bank die in 2008 failliet ging. Ook veel Nederlandse spaarders verloren toen hun geld, de compensatieregeling werd een enorm slepende procedure.
"Als je in het buitenland een spaarrekening wilt openen, is het nog steeds belangrijk om goed te checken of de betreffende bank onder een Europese garantieregeling valt", benadrukt hij dan ook. "Je kunt natuurlijk ook gaan beleggen, heel veel mensen doen dat inmiddels. Maar de basisregel blijft: beleg nooit met geld dat je binnenkort nodig hebt. En beleggen is ook niet verstandig als je weinig buffer hebt."
'Als jij verhoogt, verhoog ik ook'
Volgens Joyce Donat van de Consumentenbond is er op de Nederlandse spaarmarkt te weinig concurrentie, en ook dat houdt de rentes laag."We hebben hier 3 grote banken die samen de dienst uitmaken. Het lijkt een beetje op tankstations: 'Als jij verhoogt, verhoog ik ook'."
"Overstappen moet simpeler worden, dat gebeurt nog weinig. We zijn erg trouw aan onze bank", zegt Donat. "En gemak speelt een grote rol: mensen houden hun bank- en hypotheekzaken graag op één plek."
'Overheid daagt banken uit'
In België en Duitsland speelt een soortgelijk probleem, vertelt ze. "De Belgische overheid heeft daarom een tijdje terug ingegrepen met een staatsbon, een soort rekening bij de overheid waar mensen in 2023 een rente van 2,8 procent op kregen. Daardoor stroomden miljarden euro's aan spaargeld van banken naar de Belgische overheid en was de sector aan zet."
Die ingreep van de overheid bleek een succes. Donat denkt dat zoiets ook in Nederland zou kunnen werken: "Daar is het ook wel eens over gegaan, maar ik weet niet wat de huidige stand van zaken is. In België daagde de overheid de banken echt uit. Het werd een populair alternatief voor sparen, of zelfs voor beleggen."
Problematische spaarzucht
Op macro-economisch niveau is de spaarzucht van Nederlanders ook problematisch. Doordat er zoveel geld geparkeerd staat bij banken, is er weinig prikkel om spaarders te belonen met hogere rentes. Tegelijkertijd blijft veel geld inactief en wordt het niet geïnvesteerd in bedrijven of uitgegeven.
De Europese Commissie wil mede daarom dat sparen minder aantrekkelijk, wordt en dat Europeanen meer gaan beleggen. Regels tussen landen moeten verdwijnen, zodat kapitaal makkelijker over grenzen kan stromen. Dat moet de Europese markt aantrekkelijker maken voor investeerders en de internationale concurrentiepositie van de EU verbeteren. "Maar ik vond dit plan nog niet heel concreet", oordeelt economie-journalist Visser.
'Spaargeld minder interessant voor banken'
"Spaarrente komt tot stand op de markt, het is gewoon een kwestie van vraag en aanbod", zegt Eelco Dubbeling, directeur van de Nederlandse Vereniging van Banken, in een reactie. "Er is gewoon ontzettend veel spaargeld in Nederland. Dat maakt het minder interessant voor banken om spaargeld aan te trekken en daardoor blijft de rente laag. En daarnaast volgen we ook de ECB, die houdt de rente op dit moment laag."
"Banken kijken wel naar elkaar, maar er worden geen afspraken gemaakt over de hoogte van de spaarrentes" benadrukt de directeur. "En het is ook super makkelijk om je geld ergens anders onder te brengen, ook in het buitenland via online platforms." De sleutel lijkt dus voor een groot deel bij de klant te liggen.