De Tweede Kamer stemt vandaag over welke gevoelige onderwerpen, maatregelen en wetsvoorstellen het demissionair kabinet niet meer mag behandelen. We vroegen wat jullie wilden weten over het controversieel verklaren van politieke onderwerpen.
Jullie vragen worden beantwoord door Noumidia Massaoudi van voorlichtings- en bezoekerscentrum ProDemos. Massaoudi is begeleider Educatieve programma's.
1. Hoe gaat het controversieel verklaren van onderwerpen in zijn werk?
Het controversieel verklaren van onderwerpen gebeurt in zowel de Eerste als de Tweede Kamer, maar wel op twee verschillende manieren. "Binnen de Tweede Kamer heb je verschillende commissies, bijvoorbeeld Economische Zaken of Buitenlandse Zaken", vertelt Massaoudi. "Elke partij heeft op dat dossier een woordvoerder die in de reguliere commissie plaatsneemt. Op die manier kunnen Kamerleden zelf aandragen over welke onderwerpen ze op dit moment geen beslissingen meer willen nemen."
In de Tweede Kamer worden de onderwerpen dus tijdens een commissievergadering besproken. Vervolgens wordt er een lijst opgesteld van de onderwerpen die volgens de Tweede Kamer controversieel moeten worden verklaard. Na het samenstellen van de lijst wordt er plenair gestemd over deze onderwerpen.
Maar ook de Eerste Kamer speelt een rol in dit proces. "Daar werken ze alleen net iets anders", vertelt Massaoudi. "Daar vindt het controversieel verklaren buiten de reguliere commissies plaatst. De voorzitter komt met een lijst waar alle wetgeving die nu in behandeling is op staat. De senatoren kunnen dan per fractie aangeven welke onderwerpen zij controversieel willen laten verklaren." Dit proces werkt dus net anders omdat het gaat over wetgeving die al door de Tweede Kamer is ingestemd en op de tafel van de Eerste Kamer is beland.
Beide Kamers gaan dus over hun eigen onderwerpen en beslissen apart van elkaar welke onderwerpen tot aan het vormen van een nieuw kabinet niet behandeld worden. Er hoeft dus ook geen afstemming te zijn over welke onderwerpen een 'pauzeknop' krijgen.
Info
Wat betekent het als een onderwerp controversieel wordt verklaard?
"Om het even helemaal plat te zeggen: controversieel verklaren betekent dat een politiek onderwerp niet meer behandeld mag worden tot er een nieuwe formatie is", vertelt Noumidia Massaoudi. Over dat specifieke onderwerp mag dan geen wetgevingsprocedure plaatsvinden. "Het wordt gewoon niet meer besproken."
Dit gebeurt vaak een aantal weken nadat het kabinet is gevallen. "Eigenlijk zo snel mogelijk na de val, en als er een reces is dan zo snel mogelijk nadat dat voorbij is. Maar het is wel één moment, ze komen één keer bij elkaar om dat te bespreken."
"Het is in principe altijd mogelijk om nog onderwerpen controversieel te laten verklaren, alleen staat het gewoonterecht (een ongeschreven, maar bindende regel, red.) dit niet toe", vertelt Massaoudi.
2. Kunnen alle politieke onderwerpen controversieel worden verklaard? Of moet een onderwerp nog ergens aan voldoen?
"Elk politiek onderwerp kan controversieel worden verklaard", legt Massaoudi uit. "Schoolmaaltijden bijvoorbeeld, of het innemen van een standpunt over Israël en Gaza. Het kan van alles zijn." En dat komt vooral doordat leden van de Tweede Kamer binnen hun partij zelf met elkaar bespreken welke onderwerpen volgens hen 'nog even kunnen wachten'. "De voorwaarde moet echt uit het initiatief van de Tweede Kamerleden komen."
Ook de onderwerpen waar al (meerdere) debatten over zijn geweest, zijn niet veilig. "Wetgevingsprocedure kan heel lang duren, dus als er nog geen stemming is geweest dan kan het proces nog worden gestopt. En ook iets wat in het hoofdlijnenakkoord staat kan nadat het kabinet is gevallen controversieel worden verklaard."
3. Is het staatkundig toegestaan om onderwerpen controversieel te verklaren?
"Ja, dat is het wel. Er is geen wet die het verbiedt maar ook geen wet die het mogelijk maakt. De vraag is alleen of het wenselijk is", antwoordt Massaoudi. Er zijn namelijk gevallen waarin het 'onhandig zou zijn' om een onderwerp stil te laten liggen, zegt ze. "Stel, er is een crisis zoals corona en de gezondheidszorg is controversieel verklaard, dan is het niet heel staatkundig om dat te doen. Er is dan een crisis die opgelost moet worden, dus ik stel me voor dat in gevallen van nood zo'n controversieel verklaring ook even gepasseerd kan worden."
Het tijdelijk 'van tafel vegen' van bepaalde onderwerpen kan dus weleens direct invloed hebben op mensen. Ook op gebied van asiel, bijvoorbeeld: "Dat is natuurlijk een 'hot item'. Hierover kun je ook zeggen dat het ingrijpend is op het hele systeem. Als dat controversieel wordt verklaard, dan gaan asielaanvragen wel gewoon door, maar worden langdurige problemen niet opgelost. Ook dat zou staatkundig zijn, maar dan is het wéér afvragen of je dat wil."
De afweging om sommige onderwerpen wel of niet te laten liggen tot na de nieuwe formatie, heeft ook gevolgen voor de rol van Nederland op het wereldtoneel. "Stel dat ervoor wordt gekozen om voorlopig geen beslissingen meer te maken over Israël-Palestina, of over het wel of niet voldoen aan de nieuwe NAVO-norm, dan kan Nederland niet meedoen in Europa over het (al dan niet, red.) innemen van een nieuw standpunt wat betreft het associatieverdrag met Israël." Nederland staat dan voor het nemen van zulke beslissingen even op 'pauze'.
4. Hoe gaat de Tweede Kamer verder als onderwerpen controversieel zijn verklaard?
Dat hangt vooral af van hoeveel onderwerpen niet langer een prioriteit zijn, legt Massaoudi uit. "De gang van zaken moet gewoon doorgaan. Maar des te meer controversiële onderwerpen je hebt, des te moeilijker het is om een land te besturen. Er blijft dan gewoon niet veel over van waar je als demissionair kabinet nog iets over kan zeggen." Het is dus niet handig om veel onderwerpen op de 'heeft-geen-haast-lijst' te zetten.
De onderwerpen die overblijven, daar kan het demissionair kabinet wel mee aan de slag. Ook kunnen de demissionaire bewindslieden nog met nieuwe wetgeving komen, "maar alleen op basis van het hoofdlijnenakkoord. Ze kunnen niet opeens buiten de lijntjes gaan kleuren en met heel nieuwe voorstellen komen. Want die legitimiteit hebben ze niet meer."
En dit alles moet verder wel in het potje van de demissionair minister van Financiën passen, legt Massaoudi uit. "Alles wat het demissionair kabinet nog gaat doen moet binnen de begroting passen die op Prinsjesdag en tijdens de voorjaarsnota is gepresenteerd. Er komt dus niet opeens een idee dat klauwen met geld gaat kosten, zoals een nieuw zorgsysteem of het hervormen van het belastingsysteem. Dat kost veel geld, meer dan bijvoorbeeld ergens een standpunt over innemen. En het is niet echt de bedoeling dat je dat doet, terwijl er over een paar maanden al verkiezingen zijn."
5. Wordt het controversieel verklaren van politieke onderwerpen niet gebruikt om bepaalde zaken nog verder uit te stellen?
"Inderdaad, ze kunnen het inzetten als strategisch doel", bevestigt Massaoudi. "Het is alleen heel gevaarlijk om dat in de schoenen te schuiven van een andere partij: 'O, jullie doen dit alleen maar omdat jullie het zelf willen doen.'"
Maar dat betekent niet dat het niet gebeurt, gaat ze verder. "Wat nu bijvoorbeeld heel duidelijk is, is dat Rob Jetten (D66) en Dilan Yeşilgöz (VVD) zo weinig mogelijk dingen controversieel willen verklaren. Zij willen juist het tegenovergestelde: snel aanpakken, en 'let's go, we gaan ervoor'." Zo heeft Yeşilgöz al vaker bij talkshows duidelijk gemaakt dat zij niet wil dat asiel controversieel wordt verklaard. "Zij zegt dan: 'We hebben nu eindelijk een rechts kabinet, misschien hebben we dat het volgende kabinet niet meer.'"
Aan de andere kant zijn er ook partijen die juist willen dat bepaalde onderwerpen controversieel worden verklaard, zodat een volgend kabinet er pas weer mee aan de slag gaat en een bepaalde partij er 'niet mee weg kan lopen'. "Het kan dus beide kanten op gaan."
Volgens Massaoudi kan het wel of niet controversieel verklaren van politieke onderwerpen partijen ook helpen bij de campagnes voor de verkiezingen in oktober, zeker de overgebleven coalitiepartijen: NSC, BBB en VVD. "Die zetten vol gas om de dingen die zij hun kiezers hebben beloofd ook waar te maken. Dus voor de BBB een nieuw landbouwbeleid, voor NSC bestaanszekerheid, of voor VVD asiel. Ze hebben gezegd: 'We gaan dit gewoon doen omdat we nu nog de meerderheid hebben en na oktober is dat niet gegarandeerd.'"
En ook de PVV kan in deze periode tot een nieuw kabinet nog een rol spelen. "Ze hebben 37 Kamerleden en de Kamerleden kunnen gewoon nog allemaal - behalve voorzitter Martin Bosma - nieuwe wetgeving indienen, creëren en maken." Ze hebben geen bewindsleden meer, legt ze uit, maar juist de Tweede Kamer is nu aan zet. "Dus de PVV kan nog steeds - net als ieder Kamerlid - alles op tafel leggen. De vraag is alleen: kunnen ze de meerderheid halen? En daar ben ik niet zo zeker van", sluit Massaoudi af.