Wat Nederland kan leren van nieuwe kerncentrale in Finland: 'Zorg dat ontwerp klaar is en wijzig dat niet'
Finland is trots op haar nieuwe kernreactor en laat die graag zien. De bouw had wel een jarenlange vertraging en kostenoverschrijding van miljarden euro's. Nederland wil vergelijkbare reactoren bouwen, de Finnen zijn erg bereid hier advies over te geven.
"We zijn erg blij. De kernreactor levert het hele jaar door betrouwbare productie en er is een enorme hoeveelheid nieuwe elektriciteit die we nodig hadden in Finland", vertelt Juha Poikola. Hij is woordvoerder van de kerncentrales op het schiereiland Olkiluoto.
Nieuw paradepaardje
Op een enorm, streng bewaakt terrein staan drie centrales. Olkiluoto 1 en 2 werden begin jaren 80 opgeleverd. Olkiluoto 3 is het nieuwe paradepaardje, hij is veiliger en wekt veel meer stroom op dan zijn voorgangers. En met een museum, bezoekerscentrum en georganiseerde rondleidingen, weten de Finnen de centrale goed te 'verkopen'.
De nieuwste reactor staat er deze maand 1 jaar, terwijl de opening eigenlijk 14 jaar eerder gepland stond. Daarbij werd de oorspronkelijke begroting van 3 miljard met ruim 8 miljard euro overschreden. Toch hebben de Finnen weinig spijt nu de reactor eenmaal draait. "Ik heb last gehad van deze vertragingen tijdens het project, maar ik geniet nu van elke dag dat we draaien. De terugverdientijd is nu langer, maar uiteindelijk zal dit wel een succesvol project zijn", vertelt Poikola.
Vergelijkbare reactoren in Nederland
Het Finse voorbeeld is interessant voor ons land, omdat Nederland ook plannen heeft voor de bouw van minstens twee vergelijkbare reactoren. Deze zouden in 2035 opgeleverd moeten worden.
De voorkeurslocatie ligt vlak naast de bestaande kerncentrale van Borsele. Het demissionaire kabinet heeft inmiddels drie bedrijven opdracht gegeven met een voorstel te komen. De Tweede Kamer heeft de ambitie uitgesproken om zelfs vier kerncentrales te gaan bouwen.
Finnen enthousiast over kernenergie
De energie die met de nieuwe Finse centrale wordt opgewekt, bedraagt 14 procent van de Finse elektriciteitsbehoefte. Finland is door dat grote aandeel kernenergie veel minder afhankelijk van andere landen en dat maakt de elektriciteitsbron zo populair, zegt hoogleraar nucleaire energie van de universiteit van Lappeenranta, Juhani Hyvärinen.
"68 procent van de bevolking was bij een recent onderzoek vóór kernenergie en 6 procent tegen", vertelt de hoogleraar. Ook in de winter, wanneer in Finland weinig zonlicht is, zien ze de kernreactoren als betrouwbare bronnen van energie.
Voordelig voor inwoners
De bevolking is dus erg tevreden met de kernreactor. "Ik denk dat mensen blij zijn, omdat het veel voordelen met zich meebrengt voor onze inwoners. Wij hebben veel werknemers die in onze stad of onze gemeente wonen. Ze zorgen voor werkgelegenheid voor onze lokale ondernemingen", vertelt Bella Ahto, wethouder financiën van de gemeente Eurajoki, waar de kerncentrales staan.
Daarnaast betaalt de uitbater van de nieuwe kerncentrale jaarlijks 22 miljoen euro aan belasting. Een groot bedrag voor de kleine gemeenschap. "We hebben bijvoorbeeld kleinere klassen en meer leraren dan in andere gemeenschappen. We hebben bibliotheken, nieuwe scholen en een nieuw recreatiecentrum waar allerlei sportactiviteiten mogelijk zijn."
Generatie 3+ kernreactor
De nieuwste kernreactor die in Olkiluoto staat is een zogenoemde generatie 3+ reactor. Er zijn drie grote veranderingen ten opzichte van de kernreactoren zoals die nu onder meer in de gemeente Borsele staat. De centrales zijn sterker, veiliger en krachtiger. Sterker, omdat de buitenkant van de kernreactor de klap van een neerstortend vliegtuig moet kunnen doorstaan. Veiliger, omdat bij een kernramp de radio-actieve vloeistof wegloopt in een afgesloten opvangbak onder de reactor en niet naar de omgeving weglekt. Krachtiger, omdat de hoeveelheid energie die kan worden opgewerkt ongeveer drie keer zo groot is als die van oude reactoren.
De Finse Olkiluoto 3 reactor is in Europa de enige reactor die al elektriciteit levert. In het Franse Flamanville en in het Britse Hinkley Point worden ook reactoren neergezet. Net als bij de reactor in Finland kampen die bouwtrajecten met lange vertragingen en kostenoverschrijdingen. In Frankrijk moet de reactor volgend jaar openen, 13 jaar later dan gepland en ruim 15 miljard euro over budget. In Hinkly Point, waar twee generatie 3+ centrales worden gebouwd, heeft de bouw inmiddels een vertraging van 6 jaar en een kostenoverschrijding van 33 miljard euro opgelopen.
Finse tips en adviezen
De Finnen zijn bereid Nederland te helpen met tips en adviezen."Het eerste wat je moet doen, is een realistisch schema voor het project opstellen. Dus niet te snel bouwen, ook al zegt de leverancier dat het wel kan. Ten tweede moet je bedrijven met ervaren mensen contracteren, die al eerder een kernreactor hebben gebouwd", vertelt woordvoerder Poikola.
Een deel van de vertraging liepen de Finnen op, doordat nog niet alle bouwtekeningen klaar waren bij de start van de bouw. "Zorg ervoor dat het ontwerp klaar is en breng ook geen wijzigingen in het ontwerp aan. Probeer dus een kopie te bouwen van een bestaande energiecentrale", adviseert Hyvärinen.
'2035 niet realistisch'
Toch is niet iedereen in Europa enthousiast over de nieuwste kernreactoren. Stephen Thomas, hoogleraar energiebeleid van de Universiteit van de Greenwich Business School in London waarschuwt dat er bij alle lopende kernreactorprojecten in Europa sprake is van een onderschatting van de kosten, een te enthousiaste tijdsplanning en een gebrek aan kennis.
Hij waarschuwt de Nederlandse beleidsmakers voor deze risico's. De overheid wil dat de kerncentrales in 2035 gaan draaien. "Ik denk dat dat een te optimistisch scenario is." Volgens Thomas moet er namelijk rekening worden gehouden met een bouwperiode van 13 tot 17 jaar. En de financiële risico's komen volgens hem uiteindelijk ook bij de belastingbetaler of de energiemaatschappijen terecht.
Ontwrichtend voor omgeving
Ook de gevolgen voor de omliggende dorpen en steden zijn groot. Thomas geeft het voorbeeld van de bouw in het Britse Hinkley Point. "Er zijn veel mensen nodig om een kerncentrale te bouwen. Ik denk dat er voor Hinkley Point 11.000 mensen op het terrein werken, waarvan het grootste deel niet uit de omgeving of zelfs Groot-Brittannië komt."
"Het is dus enorm ontwrichtend voor de omgeving tijdens de bouwfase." En na de afronding van de bouw, blijft er volgens hem nog minder werk over voor de lokale bevolking.
'Wij gaan graag in gesprek'
Of je nu voor- of tegenstanders spreekt, één ding is zeker: de Finnen kunnen op dit moment als enige claimen dat ze een draaiende centrale hebben.
Er zijn al wel Nederlandse politici komen kijken in Olkiluoto, vertelt Poikola, maar wie dat waren weet hij niet meer omdat ze jaarlijks wel 20.000 bezoekers krijgen. Hij nodigt Kamerleden en het kabinet graag uit voor een werkbezoek. "Ze kunnen me bellen en ze kunnen hier komen. Wij gaan graag met hen in gesprek."
Goedkope koffie op vakantie? Waarom jullie in sommige landen minder betaalden voor het 'zwarte goud' dan hier
Hoe kan het dat koffie in andere Europese landen niet zo duur is? Die vraag kregen we in de chat. We zochten het uit én vroegen jullie om foto's en bonnetjes van de koffie die je tijdens je vakantie dronk.
Of je het nou koopt in de supermarkt of bestelt in de horeca: iedere koffiedrinker weet dat koffie de afgelopen jaren duurder is geworden. Tenminste, in Nederland. Op vakantie lijkt het vaak alsof koffie nog wel goedkoop te krijgen is. We vroegen lezers van onze Doe Mee-nieuwsbrief: hoeveel betaal jij voor een kopje koffie op vakantie?
Goedkoopste koffies
We ontvingen tientallen reacties op die oproep. Soms met foto van bonnetje of koffiekopjes erbij. Wat bleek: de goedkoopste koffie werd gedronken in Frankrijk, voor maar 1,10 euro!
"Het was een zwarte koffie, in een kleine plaats waar ik de naam niet meer van weet", schreef de inzender erbij. Ook in Spanje en Italië lukte het regelmatig om voor nog geen 2 euro een koffie te scoren, bleek uit de inzendingen.
Hoger prijskaartje
In andere landen was dat moeilijker. We kregen bijvoorbeeld een dure zwarte koffie 'toegestuurd' uit Noorwegen, van maar liefst 4 euro. "Maar gelukkig was bijtappen daar soms mogelijk", vertelde deze vakantieganger.
De duurste koffie die wij voorbij zagen komen kwam - opvallend - uit hetzelfde land als de goedkoopste: Frankrijk. In het toeristische Carcassonne had inzender Ria de twijfelachtige eer die duurste koffie te betalen: 6,50 euro voor een cappuccino.
Geen Big Mac-index voor koffie
De inzendingen geven een beeld van de koffieprijzen in verschillende landen. Maar wie koffieprijzen wil vergelijken, loopt al snel tegen een probleem aan: met 'koffie' wordt niet altijd hetzelfde bedoeld. Waar sommige producten overal hetzelfde zijn, kent koffie eindeloos veel varianten.
"Een Big Mac-index voor koffie ken ik dan ook niet", zegt voedingseconoom Thijs Geijer van ING. De bekende Big Mac-index vergelijkt de prijs van een hamburger van McDonald's, die in elk land vrijwel hetzelfde is samengesteld.
Van oploskoffie tot pads
"Zo'n vergelijking is voor koffie moeilijker te maken", gaat Geijer verder. "Zelfs als je het alleen hebt over zwarte koffie, dan heb je nog oploskoffie of pads of cups, van het huismerk of van A-merken, etcetera."
Er zijn wel pogingen gedaan om de prijzen van koffies wereldwijd naast elkaar te zetten. Zo berekende het Amerikaanse financieel adviesbedrijf SavingSpot in 2023 de gemiddelde prijs van een grote latte-koffie van Starbucks in tientallen landen door foto's van menukaarten en prijzen in bezorgingsapps te vergelijken. In Zwitserland kostte zo'n latte meer dan 7 dollar, in Italië 2,84 en in Nederland 4,44 dollar.
Vergelijken is lastig: koffie is een containerbegrip
Toch is het moeilijk om een écht goede vergelijking te maken, zegt ook koffie-ondernemer Menno Simons. "Koffie is een containerbegrip. En niemand overziet het totaalplaatje van verkoopplekken."
Voor sommige mensen gaat het eigenlijk meer om de beleving - of er een hartje in de cappuccino wordt gemaakt, zeg maar - en minder over de koffie zelfKoffie-ondernemer Menno Simons
Simons heeft zelf een 'specialty'-koffiezaak in Amsterdam, en is oprichter en algemeen directeur van groothandel in ongebrande koffiebonen Trabocca en eigen koffiebranderij en -merk Bocca Coffee. "Voor sommige mensen is koffie een soort lifestyle geworden", ziet Simons. "Dan gaat het eigenlijk meer om de beleving - of er een hartje in de cappuccino wordt gemaakt, zeg maar - en minder over de koffie zelf. Maar ook dit speelt mee in de totale kosten."
Supermarkt versus horeca
De prijs van supermarktkoffie wordt bepaald door verschillende factoren. "Grondstofkosten voor de koffie zelf, transportkosten, kosten voor het verwerken van de bonen waar machines en energie voor nodig zijn, loonkosten, verpakkingen en marketingkosten als het om merkproducten gaat", somt voedingseconoom Geijer op.
In de horeca is koffie vaak duurder dan in de supermarkt. "Dat komt vooral doordat je in de horeca meer betaalt voor loonkosten. Die maken wel 30 tot 40 procent van de prijs voor jouw kopje koffie uit", zegt Geijer.
Duurder in Amsterdam
"Ook kan er een verschil zijn in de kosten van de gebruikte koffiebonen", gaat hij verder. "In de horeca verwacht je dat kwalitatief betere koffie wordt gebruikt."
Daarnaast betaal je bij koffie in de horeca ook voor de huurkosten van het pand. "Dat is de reden dat koffie in het centrum van Amsterdam meestal duurder is dan wanneer je bij wijze van spreken naar Den Helder gaat", vertelt koffie-ondernemer Simons.
Koffieprijzen op de wereldmarkt
De ene koffie is de andere dus niet. Maar duidelijk is wel dat de prijzen van verschillende koffies op allerlei plekken zijn gestegen. In Nederland, maar ook in andere Europese landen, vertelt Geijer. "Dat komt doordat Europese koffie-importeurs op dezelfde wereldmarkt koffie kopen."
"Op die wereldmarkt brengen handelsbedrijven koffie van verschillende kwaliteitsklassen bij elkaar. Maar nu zijn er verstoringen en dus heeft iedere koffie-importeur met prijsstijgingen te maken."
Robusta en Arabica
De prijs van ruwe koffie is flink omhoog gegaan, vertelt Simons. "De prijzen voor de twee bekendste koffiebonen, de Arabica en de Robusta, worden op de beurzen tegen recordprijzen verhandeld. De Robusta-boon wordt vaak gebruikt door de grote, 'mainstream' koffiemerken. Vandaar dat je ook in de supermarkt de prijzen zag stijgen."
De koffieprijzen zijn flink gaan stijgen vanaf eind 2023. De prijzen piekten in februari 2025. Op dit moment (in augustus 2025) kost Robusta-koffie op de termijnmarkt ongeveer 3,60 euro per kilo. Arabica-koffie kost zo'n 5,95 euro per kilo.
Slechte oogst en spanningen
Dat de koffiebonen duurder zijn geworden, heeft verschillende redenen. "De oogsten waren slecht in Vietnam en Brazilië, de belangrijkste landen die koffie produceren. Koffie is een kwetsbaar gewas en zeer gevoelig voor klimaatveranderingen", weet Geijer.
Bovenop de slechte oogsten liepen ook de transportkosten op, onder andere door spanningen in de Rode Zee. "En dan heb je nog de speculanten die zich graag op een markt met veel onzekerheid storten. Daarmee versterken zij de prijsschommelingen, waardoor de prijs sneller kan stijgen."
Vraag en aanbod
"Tegelijk met deze problemen in het aanbod van koffie, blijft de vraag naar koffie wereldwijd stijgen," weet Simons te vertellen.
"Je ziet vooral in China en India dat mensen opeens koffie beginnen te drinken. Ook dat legt druk op de markt en speelt mee in de verwachting dat de markt nog wel even vast blijft zitten", legt hij uit.
Stijging in Nederland
Hoewel de koffieprijzen in heel Europa zijn gestegen, verschilt het per land hoeveel duurder de koffie is geworden. "De prijsstijging in Nederlandse supermarkten is gemiddeld als je die vergelijkt met andere Europese landen", weet Geijer.
"Koffieprijzen stegen in de Europese supermarkten gemiddeld met 18,8 procent tussen mei 2023 en mei 2024, blijkt uit cijfers van Eurostat", vertelt de voedingseconoom. "In Nederland bedroeg die stijging 18,0 procent."
Geen absolute prijzen
De koffieprijzen in Polen en België stegen in die tijd 'slechts' een krappe 12 procent, terwijl de stijging in Italië bijna 25 procent was. "Deze stijging zegt alleen nog niet zoveel over de absolute prijzen, oftewel dat wat de consument nu echt betaalt", zegt Geijer.
"Want die prijzen verschilden natuurlijk al per land", legt hij uit. In Italië steeg de koffieprijs dan wel met bijna 25 procent, maar toch staat de koffie nog steeds bekend als relatief goedkoop.
Algemene prijsniveau's
"Goede statistieken over de absolute supermarkt-koffieprijzen in verschillende landen zijn er helaas niet", zegt hij. "Maar wel zijn er algemene statistieken over de prijzen van non-alcoholische dranken." Hieronder valt koffie, maar ook thee, water, frisdranken en fruitdranken. "Hier kun je dus niet de precieze koffieprijzen uit afleiden, maar het is wel waarschijnlijk dat deze algemenere prijsniveaus zich doorvertalen naar koffie", zegt Geijers.
De hoogste prijzen voor non-alcoholische dranken in de Europese Unie vond je vorig jaar in Ierland, gevolgd door hoge prijzen in Noorwegen en Zwitserland (geen EU-lidstaten, maar wel lid van de Europese Economische Ruimte). De laagste prijzen binnen de Europese Unie kon je vinden in Italië.
1 euro-espresso heilig in Italië
Simons geeft een verklaring voor de vaak goedkopere koffie in Italië: "De 1 euro-espresso is daar zo ongeveer heilig. In Italië werden altijd al relatief goedkope bonen gebruikt. En omdat ze de prijs nu niet willen verhogen, zijn ze nog goedkopere bonen gaan gebruiken. Koffiesoorten die eerst opgeslagen lagen en die niemand wilde hebben, gaan nu toch over de toonbank. De kwaliteit is daardoor wel achteruitgegaan."
"Ook in Spanje en Portugal worden vaak mindere kwaliteit koffies gebruikt", vertelt Simons. Daar is, net als in Italië, een voorkeur voor espresso's of daarop gebaseerde koffies, en dus is er een relatief grote markt voor de goedkopere Robusta-bonen. Die markt is in bijvoorbeeld Scandinavische landen veel kleiner.
Markt verschilt per land
Toch zijn het niet alleen de bonen die uiteindelijk de consumentenprijs van koffie bepalen. "Ik heb een koffieboon van een boer uit Ethiopië met wie ik samenwerk: die verkopen we hier in Nederland, maar ook aan bekende branders in Amerika", vertelt Simons.
"Exact diezelfde koffie, van diezelfde boer, wordt in Amerika voor 65 dollar per kilo aangeboden in duurzame supermarkt 'Whole Foods'. Dat is omgerekend zo'n 56 euro. Terwijl ik die koffie hier in Nederland bijna niet kan verkopen voor 30 á 35 euro." De markt verschilt per land, wil Simons met dit voorbeeld aangeven.
Concurrentie op de markt
En ook voedingseconoom Geijer wijst daarop: "Voor de consumentenprijzen maakt het uit hoe de markt in een land eruit ziet. Als er veel concurrentie op de markt is, dan is er bijvoorbeeld minder ruimte om de prijzen te laten stijgen dan wanneer er slechts een paar grote spelers zijn."
En ook de grootte van de markt maakt uit: "In Frankrijk en Duitsland is de markt bijvoorbeeld veel groter dan in Nederland. Koffiebedrijven hebben dan schaalvoordelen. Ze kunnen bijvoorbeeld één type verpakking in één taal gebruiken voor een grote markt, of één marketingcampagne voor meer dan 50 miljoen mensen."
Belastingverschillen
En dan zijn er nog belastingsverschillen. Lidstaten mogen zelf bepalen hoe zij koffie belasten. "In Nederland rekenen we in de horeca 9 procent btw voor non-alcoholische dranken als koffie. In andere landen ligt dat percentage vaak lager, waardoor je koffie er voor een zachter prijsje kunt kopen", vertelt Geijer.
Maar bijvoorbeeld Duitsland kent een speciale koffiebelasting: de 'kaffeesteuer'. Die is best hoog, je betaalt een verbruiksaccijns van 2,19 euro op een kilo gebrande koffie en 4,78 euro voor een kilo oploskoffie. Ook in sommige andere Europese landen betalen consumenten een verbruiksaccijns over hun koffie, maar de tarieven daarvan zijn niet zo hoog als in Duitsland.
Salarissen in de horeca
Naast de kwaliteit van de koffiebonen en de inrichting van de markt en belastingen, is in de horeca een belangrijke verklaring voor verschillen tussen landen: de loonkosten. "In typische vakantielanden zoals Frankrijk, Spanje en Italië liggen de loonkosten een stuk lager. Personeel krijgt dus minder betaald. En daarom hoef jij minder voor je koffie te betalen", zegt Geijer. "Maar dit is dus niet een specifieke reden voor koffie, het verklaart bijvoorbeeld ook je goedkope pizza."
Wat bij de horeca tot slot een bepalende factor is, is de locatie. "Net als in Nederland zie je op vakantie in andere Europese landen ook: een koffie in een klein dorpje is vaak goedkoper dan in een grote stad in hetzelfde land."
Mindset
De prijs van koffie in verschillende landen wordt dus bepaald door veel verschillende factoren: van de bonen tot de belasting, van de loonkosten tot de locatie. Maar er speelt nog iets mee: hoe je die prijs ervaart. Hoeveel koffie kost is één ding, maar hoe hoog die prijs voelt, hangt vaak ook af van wat je gewend bent en wat je verwacht.
"Het is ook de mindset die je hebt", zegt Simons hierover. "Wil ik zo goedkoop mogelijk koffie scoren, of wil ik koffie die gewoon goed is?" Zelf neemt hij op vakantie zijn eigen koffie mee. "Ik wil geen vieze koffie drinken op vakantie, daar word ik niet gelukkig van, dus neem ik een Bocca-survivalbag mee, met een handmolentje en weegschaaltje. Dan kan ik filterkoffie zetten, lekker vers. En ik weet zeker dat het allemaal klopt, dat de koffieboeren een eerlijke prijs hebben gekregen."
'Koffie is eigenlijk goedkoop'
Koffieboeren krijgen vaak te weinig betaald, vertelt hij. "Ik kom net terug uit Brazilië, en daar zijn bijna geen plukkers meer. Het moet wel zinvol voor hen blijven om mooie koffie te maken. Daarom is het belangrijk om hen genoeg te betalen."
Volgens Simons is koffie nog steeds te goedkoop, ondanks de prijsstijgingen. "De perceptie is anders, zeker in Nederland. Maar als je koffie vergelijkt met bijvoorbeeld benzine of Coca Cola, dan is koffie goedkoper per liter. Zelfs als je de beste, vers gebrande koffiebonen van de wereld gebruikt."
Niet vanzelfsprekend meer
Kortom: koffie is dus goedkoop - en toch duurder geworden op de wereldmarkt, in de supermarkten en op de terrassen.
Op vakantie kun je nog weleens verrast worden door een koffie van 1,10 euro op een dorpsplein in Frankrijk. Dus ja: op sommige plekken is koffie echt nog goedkoop, maar vanzelfsprekend is dat niet meer.