Moet je tieners die criminele klussen doen straffen of als slachtoffer van uitbuiting zien? 'Ik durfde geen nee te zeggen'

Moet je zulke tieners wel straffen? Deze discussie is actueel nu er een wetsvoorstel bij de Eerste Kamer ligt om daders niet te vervolgen als zij hun strafbare feiten onder zware druk hebben gepleegd. Want volgens deskundigen gaat het in zo'n geval om criminele uitbuiting, waarbij iemand eigenlijk slachtoffer is en dus geen dader.

Wetsvoorstel bij senaat

Rechters kunnen in dit soort gevallen nu al besluiten om een pleger niet te straffen. En dat gebeurt ook al, maar lang niet altijd. De initiatiefnemers van het wetsvoorstel willen daarom met hun plan een nieuwe norm stellen dat plegers die onder zware druk zijn gezet in principe niet worden gestraft.

De norm zou dan voor iedereen gelden, ongeacht leeftijd. Wel is het plan gemaakt met de kennis dat er steeds meer tieners worden geronseld voor criminele klussen. Jongeren zijn namelijk veel makkelijker te beïnvloeden en onder druk te zetten.

30.000 euro verdienen

Daar weet de 16-jarige Jordan* inmiddels alles van: ook hij kwam in de greep van een criminele opdrachtgever. Want het klonk allemaal zo mooi: hij kon heel snel heel veel geld verdienen en de klus zou zo gepiept zijn.

Jordan hoefde 'alleen maar' een partij drugs uit een container in de Rotterdamse haven te halen. "Een vriend had me overgehaald om dit te doen", blikt de tiener terug. "Het zou echt maar één keer zijn, daarna nooit meer. Ik kon er 30.000 euro meer verdienen."

'Durfde geen nee te zeggen'

Ondanks het hoge bedrag dat hem beloofd was, twijfelde de tiener of hij het wel moest doen. En dus voerde zijn 'vriend' de druk behoorlijk op. "Die jongen was 2 jaar ouder dan ik. Voor mijn gevoel kon ik deze klus niet weigeren", legt Jordan uit.

Hij durfde geen 'nee' te zeggen. "Ik was bang dat hij bij mijn moeder of oma langs zou gaan en bij hun huis een explosief zou plaatsen, als ik dat zou doen. Want die jongen was in het verleden wel vaker gewelddadig geweest."

In Rotterdamse haven

En zo stond Jordan opeens in het holst van de nacht - samen met die vriend - in de haven van Rotterdam. Vol spanning in zijn lijf, vertelt hij. "Ik voelde het echt wel in mijn buik. Het was echt wel spannend."

Het duo maakte het hek open met een slijptol en ging het terrein op, op zoek naar de container waar ze de drugs uit moesten halen. "We gingen schuilen om niet gezien te worden", gaat de tiener verder.

Drugsuithaling mislukt

Ze hadden een code meegekregen om een van de containers mee te openen, maar dat mislukte: de code bleek namelijk niet compleet te zijn. "Dat was echt vervelend. Dus besloten we weer terug te gaan."

De twee drugsuithalers probeerden snel weer van het terrein af te gaan, maar op het moment dat ze het hek naderden werden ze alsnog gesnapt en opgepakt door de politie. "Ik denk dat ze ons stonden op te wachten. Ik baalde er behoorlijk van."

'Makkelijk te beïnvloeden'

Shamir Ceuleers van het Centrum tegen Kinderhandel en Mensenhandel (CKM) kent veel verhalen zoals dat van Jordan. Als hoofd van het CKM hoort hij over jongeren die onder druk worden gezet om criminele klussen uit te voeren, zoals het uithalen van drugs.

Zeker jonge tieners zijn volgens hem 'natuurlijk extreem makkelijk te beïnvloeden' door criminelen. Vaak voeren die zeer zware dwang en druk op jongeren uit zodat ze uiteindelijk toch overstag gaan, weet hij.

Kwetsbare jongeren

Dat gebeurt met geweld of met het dreigen daarmee, zegt Ceuleers. "Mensen denken hierbij vaak aan het klassieke voorbeeld dat iemand een pistool tegen het hoofd zet en de ander dwingt om iets te doen", zegt hij. Maar de druk gaat volgens hem vaak veel subtieler.

"Bij minderjarigen maken criminelen vaak misbruik van hun kwetsbare positie, bijvoorbeeld omdat ze in de schulden zitten", legt het CKM-hoofd uit. "We weten dat ze heel bewust op zoek gaan naar deze jongeren. Ze posten bij het schoolplein en pikken hen er zo uit."

Hele familie bedreigen

En als een jongere weigert of later alsnog terugkrabbelt wordt de druk zo hoog opgevoerd dat diegene geen andere uitweg meer ziet dan meewerken. "De opdrachtgevers zijn vaak criminelen die bekend zijn in de wijk", vertelt Ceuleers.

"Dan zeggen ze: 'Prima als je deze klus niet wil uitvoeren, maar dan pakken we je broertje of zusje, of we doen je ouders wat aan.' Op die manier wordt de druk zo opgevoerd tot het punt dat het slachtoffer eigenlijk voor zichzelf geen keuze meer ziet", weet hij.

'Criminaliteit op de loer'

Peter Ottens is oprichter van jongerenorganisatie Yets Foundation en coacht kwetsbare jongeren. "Wij willen hen een fundament bieden", vertelt hij. "Want bij jongeren die opgroeien in een omgeving met veel negatieve invloeden ligt criminaliteit altijd op de loer."

Ook Ottens kent de verhalen, zoals dat van Jordan, van jongeren die onder dwang criminele klussen uitvoeren. Maar er is ook 'een dunne lijn' tussen dwang en iets vrijwillig doen, benadrukt hij.

Grote sociale druk

"Je moet ook niet onderschatten hoe groot de sociale druk is bij jongeren", zegt hij. "Dus misschien ben je feitelijk niet gedwongen om een criminele klus uit te voeren. Maar als je 'nee' zegt, dan hoor je er niet meer bij. Dan ben je niemand."

Sommige tieners zijn misschien net zo bang voor een sociaal isolement als voor de mogelijke gevolgen van een criminele klus, legt de jongerenwerker uit. "En dan loop je ook nog eens het risico dat je zwaar bedreigd gaat worden door mensen die eerst je vrienden waren."

Vorm van mensenhandel

Ceuleers vindt daarom dat door justitie veel beter gekeken moet worden of een jonge pleger onder druk heeft gehandeld. "Dan gaat het namelijk vaak om criminele uitbuiting. Dat is een vorm van mensenhandel waarbij een slachtoffer gedwongen wordt om een strafbaar feit te plegen."

Rechters kunnen op grond hiervan al besluiten om plegers niet te straffen, het zogenoemde 'non-punishmentbeginsel'. "Uit onderzoek weten we dat dit amper wordt toegepast", zegt het CKM-hoofd. Hij 'juicht' het wetsvoorstel daarom toe en hoopt dat het 'snel wordt aangenomen'.

Praten met politie?

Ook denkt hij dat jonge plegers eerder geneigd zijn om te zeggen wie hun opdrachtgever is als ze niet gestraft worden. "Als je iemand die gedwongen wordt als slachtoffer ziet en betere bescherming biedt, dan voelen ze zich ook veiliger om te delen wat er echt is gebeurd."

"Het kan zeker het opsporingsbelang dienen", denkt Ceuleers dan ook. "En dan komen de ronselaars ook meer in beeld, de echte criminelen. In plaats van dat we alleen de jonge uitvoerders vervolgen."

Jordan wil niet 'snitchen'

Jordan werd uiteindelijk gestraft voor de mislukte drugsuithaal en kreeg een taakstraf, die hij inmiddels heeft uitgevoerd. Wie de opdrachtgever was, weet hij niet. "Maar ook als ik zijn naam zou weten, zou ik hier niks over zeggen tegen de politie."

"Ik wijs geen vingers naar andere mensen. Snitchen (verraden, red.), dat doe ik gewoon niet", zegt de tiener. "Want ik heb het uiteindelijk allemaal zelf gedaan, ik ben zelf midden in de nacht naar de haven gegaan."

'Je staat er niet alleen voor'

Wel blijft Jordan met een naar gevoel achter: "Ik heb achteraf toch het idee dat deze jongen gebruik van mij heeft gemaakt, dat voelt best naar eigenlijk. We waren vrienden, tenminste dat dacht ik. Ik heb hem daarna ook nooit meer gesproken."

Het gaat inmiddels een stuk beter met de tiener. Nu alles achter hem ligt, heeft hij nog wel een belangrijke boodschap aan jongeren die in soortgelijke situatie zitten: "Als je een aanbod krijgt, ga praten. Met je leraar of jongerencoach, met iemand. Je staat er niet alleen voor."

*Jordan is een verzonnen naam om zijn veiligheid en die van zijn omgeving te beschermen. Zijn echte naam is bekend bij de redactie.