Bosnisch-Nederlandse Leila keerde terug naar geboortestad om te onderzoeken hoe oorlogstrauma doorwerkt: 'Altijd deel van mij'

Met oorlogen in Oekraïne en Gaza groeit opnieuw een generatie op met trauma's. Welke sporen laat oorlogstrauma achter? De Bosnisch-Nederlandse Leila Prnjavorac keerde terug naar haar geboortestad Doboj in Bosnië, samen met hulporganisatie War Child. Dertig jaar na de oorlog in Joegoslavië zijn de gevolgen daarvan nog steeds voelbaar.

'Mijn kindertijd stopte'

Leila is 9 als Servische paramilitairen haar geboortestad Doboj in Bosnië binnenvallen. Een paar weken geleden keerde ze terug, ervan overtuigd dat ze haar verleden is ontgroeid. "In 1993 is een punt gezet achter mijn leven in Joegoslavië", vertelt ze onderweg in de auto. "Toen ik vluchtte, daar stopte mijn kindertijd. Alles waar ik nu naar terugga is niet van mij."

Maar de realiteit is anders. Ze merkt het zodra ze auto uitstapt en de bank waar haar tante werkte herkent. Ze wordt emotioneel. "Dat je ergens geboren bent en jezelf gewoon daar niet meer thuis voelt."

Joegoslaviër, Bosniër

Want Leila werd geboren in Joegoslavië, niet in Bosnië, legt ze uit. "Het is bizar om in een gebied te komen waar je nu overal Servische vlaggen ziet hangen. Dat was toen helemaal niet. Je was allemaal Joegoslaaf, dat was het. Dat is zo bijzonder, om dat geleefd en ervaren te hebben."

Het maakt haar terugkomst pijnlijk en confronterend. "Ik heb hier zoveel mooie herinneringen gekoesterd en gehad, maar die zijn heel bruut afgenomen. Zoals je een plant met wortel en al uit de grond rukt."

De Joegoslavië-oorlog

Begin jaren '90 valt voormalig Joegoslavië uit elkaar. Verschillende republieken willen onafhankelijk worden, en wat volgt is een explosie van nationalistische spanningen en etnisch geweld. Vooral in Bosnië, Kroatië en later in Kosovo laaien de conflicten hoog op.

In Srebrenica mondt dat uit in genocide, het dieptepunt van een oorlog die heel voormalig Joegoslavië verscheurt. Velen ontvluchtten het land. Meer dan 60.000 Bosniërs wonen nu in Nederland, vaak nog altijd getekend door herinneringen die onverwerkt zijn.

Traumatisch moment

Zoals Leila. Ze denkt terug aan de nacht dat haar Servische buurman destijds een deel van hun huis opblaast met explosieven. Een traumatisch moment dat diepe sporen heeft achtergelaten.

"Wij sliepen boven bij mijn moeder, maar normaal sliepen wij altijd beneden. Om 2 uur 's nachts was er een gigantische knal. Toen liep mijn vader erheen en zag hij de slaapkamer waar wij normaal gesproken sliepen, het lag onder de brokstukken. Dus als we daar hadden geslapen waren mijn broertje en ik er niet meer geweest."

Bosnische Nederlanders

Dat littekens van een oorlog zelden met de tijd verdwijnen, weet klinisch psycholoog Antoine van Sint Fiet, van ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum, die asielzoekers en vluchtelingen helpt bij de verwerking van trauma. Ook behandelt hij veel gevluchte Bosniërs. Over wat er met hen is gebeurd, wordt te weinig gesproken vindt hij.

"Er wordt terecht veel gesproken over Srebrenica, maar wordt daarbij niet vaak een grotere groep vergeten?", werpt hij op: "De mensen die in de rest van het land woonden en soortgelijke dingen hebben meegemaakt. Het conflict is een stuk breder dan alleen maar wat is gebeurd in Srebrenica."

Geconfronteerd met verleden

Juist nu, zo'n 30 jaar later, komen veel trauma's naar boven, legt hij uit. Want als men in eerste instantie vlucht, zijn ze vooral bezig met het opbouwen van een bestaan. "Mensen zijn naar Nederland toe gekomen in de jaren '90, en hebben hier jarenlang keihard gewerkt voor hun toekomst en gezin."

Zij worden pas later geconfronteerd met hun verleden: "Om verschillende redenen komen ze dan thuis te zitten, en dan zien we dat mensen dan in één keer, doordat ze zoveel tijd hebben om na te denken over het oorlogsverleden, nachtmerries ontwikkelen. Dat ze angstiger en verdrietiger worden, om de verliezen die ze hebben meegemaakt."

Muziek maken als therapie

Dat merkt ook oprichter van WarChild, Willemijn Verloop. "Je merkt aan iedereen die je spreekt dat ze een verhaal hebben over wat de oorlog voor hun heeft betekend." Verloop ging onlangs ook opnieuw naar Bosnië, waar de organisatie als eerste begon met psychosociale hulp door met kinderen muziek te maken. "Waardoor ze leerden emoties te uiten, leerden samen te werken, en leerden zelfvertrouwen bouwen." En zo klonk onder het oorlogsgeweld in Sarajevo en Mostar iets onverwachts: muziek gemaakt door kinderen in de schuilkelders en soms daarboven.

"In Nederland vonden ze ons een paar rare hippies die met triangels het slachtveld in gingen. Ze zeiden, begrijpen die mensen wel wat ze doen, het is daar oorlog?" Maar het effect van deze therapievorm was toen al merkbaar, vertelt Verloop. "We hoorden van de ouders: 'wauw, ze slapen opeens weer 's nachts en er wordt weer gezongen thuis. Er komt een totaal andere energie uit mijn kind.' Toen dachten we: dit moet meer en vaker."

Generationeel trauma

Veel gevluchte Bosniërs zijn niet gewend over hun trauma's te praten, met alle gevolgen van dien. Zo legt klinisch psycholoog Van Sint Fiet uit: "Trauma onbehandeld laten zorgt ervoor dat mensen onnodig blijven leiden aan hun klachten, en het misschien weer doorgeven aan kinderen."

Dat heet generationeel trauma. "Ze zijn eigenlijk nooit gewend geweest om echt te praten over het verleden, terwijl er wel vragen komen van hun kinderen", gaat hij verder. "Dan krijg je een soort wisselwerking. De ouders willen de kinderen niet belasten en de kinderen willen de ouders niet belasten, waardoor het gesprek snel wordt vermeden. En ik denk dat daarin dan ook vaak de wonden aanwezig blijven."

'Cirkel van geweld'

Iets dat vandaag de dag maar al te relevant is, met oog op bijvoorbeeld Oekraïne en Gaza. "In Oekraïne zijn al eerder veel ontberingen en agressie geweest", zegt Van Sint Fiet. "Als er dan weer opnieuw agressie komt, dan voel je dat de oude wonden weer geopend worden, waar dan nog extra trauma's bovenop komen."

En hoewel hij benadrukt dat elke situatie uniek is, spreekt hij van een vicieuze cirkel: "Ik denk dat dat ook het moeilijke is in het conflict in Gaza en Israël, dat daar ook weer oude wonden worden geopend. En dat hoor je ook terug in de narratieven die er ontstaan, aan beide kanten. Het voelt zo pijnlijk, dat weer opnieuw die cirkel van geweld een generatie verwond."

'Bij mijn vader zag ik leegte'

Ook Leila's ouders benadrukten dat de verschrikkingen van de oorlog zo snel mogelijk moesten worden vergeten. Leila vlucht met haar ouders naar Nederland, een ogenschijnlijke veilige haven. Maar de oorlogstrauma's zitten diep.

"Bij mijn vader zag ik leegte. Iemand die er zat maar er niet was." De moeder van Leila beëindigde uiteindelijk haar eigen leven.

Eigen kinderen

Omdat Leila ziet wat er met haar ouders is gebeurd, gaat ze op zoek naar een psycholoog, vastbesloten om de cirkel van trauma doorbreken.

"Ik wilde heel graag mijn eigen trauma's opruimen voordat ik kinderen kreeg. Dat was voor mij een van de ultieme dingen in mijn leven. Als je kijkt naar Joegoslavië: daar zijn in 100 jaar tijd drie oorlogen geweest. We zien hier ook resultaten van dat generationeel trauma."

'Altijd deel van mij'

Er is veel veranderd in Doboj, maar ook in de manier waarop Leila na een confronterende reis haar geboortegrond ervaart. "Je kunt nooit echt weg van wie je bent en waar je vandaan komt. Hoeveel je ook verwerkt of gedaan hebt, dat is altijd een deel van jou."

"Dit is wat het helen van trauma doet. Als je weer met zo veel liefde en zachtheid naar een plek kan kijken waar zo veel horror, ellende en narigheid in zich had, maar ook weer heel bijzonder was." De plek voelt weer meer als van haar na de reis, vertelt ze. "Ja, hier kom ik vandaan."