Waarom de slotpeiling nooit hetzelfde is als de verkiezingsuitslag

Zoals altijd publiceert EenVandaag de dag voor de verkiezingen een slotpeiling. En peilingen uit het verleden bieden één garantie voor de toekomst: ze zijn nooit hetzelfde als de verkiezingsuitslag. Toch kun je er veel aan hebben.

Een peiling is geen voorspelling. Toch weet elke peiler dat het onvermijdelijk is dat stemmers en media de dag na de verkiezingen gaan tellen hoeveel zetels de slotpeilingen afwijken van de verkiezingsuitslag. De dag dat een slotpeiling exact gelijk is aan de verkiezingsuitslag, zal er waarschijnlijk nooit komen. Peilingen zitten er namelijk altijd 'naast'. Onderzoeker Rozemarijn Lubbe van EenVandaag legt uit hoe dit zit.

Twijfelen tot in het stemhokje

Er zijn altijd twijfelende kiezers die op het allerlaatste moment definitief bepalen op welke partij ze stemmen. Vorige week wist pas 40 procent zeker dat ze zouden stemmen en op welke partij. In de peiling geven kiezers weliswaar hun voorkeur aan, maar een groot deel van de kiezers houdt tot op het laatste moment ook nog andere partijen in het achterhoofd.

Vlak na de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 zei 10 procent pas op de verkiezingsdag, of zelfs in het stemhokje de eindkeuze te hebben gemaakt. Als al deze kiezers inderdaad van partij zijn gewisseld, scheelde dat grofweg 15 zetels.

Strategisch stemmen

Dat veel mensen nog twijfelen, heeft er onder anderen mee te maken dat ze overwegen een strategische stem uit te brengen. Al weken doen drie partijen het goed in de peilingen. Een derde (33 procent) wil zeker of waarschijnlijk een strategische stem uitbrengen. Bijvoorbeeld om ervoor te zorgen dat GroenLinks-PvdA meer kans heeft om mee te regeren, of met als doel de VVD groter te maken dan NSC of andersom.

Het is heel goed mogelijk dat mensen in de peiling nog kiezen voor de partij die het dichtst bij ze staat, maar op het laatste moment toch op een andere partij stemmen, in de hoop dat die de grootste wordt.

Opkomst

Ook de opkomst op de dag zelf is een bepalende, en lastig te voorspellen, factor. In 2021 bleef ongeveer 21 procent van de stemgerechtigden thuis. Ook dit jaar zal een deel niet stemmen. Uit onderzoek onder het EenVandaag Opiniepanel blijkt dat een gebrek aan vertrouwen in de politiek daarvoor de belangrijkste reden is.

Het is vooral belangrijk welke kiezers wel en welke niet komen opdagen. Het CDA staat bijvoorbeeld bekend om de trouwe achterban. Maar van de mensen die bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen op het CDA stemden, zegt in de zetelpeiling van vorige week een groep ter waarde van ongeveer 2,5 zetels nu niet te gaan. Ook relatief veel voormalig D66- en GroenLinks-stemmers willen thuisblijven. Als die mensen toch wel gaan stemmen, kan dat een verschil maken. Voor deze partijen of juist voor een concurrent. En als mensen die niet wilden stemmen alsnog opdagen, heeft dat ook invloed.

Foutmarges

In peilingen zit altijd enige onzekerheid. Ipsos corrigeert de deelnemers zo goed mogelijk voor de samenstelling van de Nederlandse bevolking. Maar omdat nou eenmaal niet alle Nederlanders worden ondervraagd, blijft een peiling een inschatting. Daarom moet er rekening worden gehouden met onzekerheidsmarges. Hoe groter de partij, hoe groter de marge.

Bij grotere partijen houden we rekening met een marge van ongeveer 2 zetels. Dat betekent dat de VVD, die vorige week op 28 zetels stond, er ook 26 of 30 kan hebben. En NSC stond op 26, maar dat kunnen er ook 24 of 28 zijn. Het is daardoor niet te zeggen welke partij in deze peiling de grootste is en zeker niet welke partij dat morgen wordt.

Verrassing

Dat er rekening moet worden gehouden met marges, betekent niet dat de uitslag morgen per partij maximaal 2 zetels afwijkt van de peiling. Eerdere slotpeilingen gaven altijd een goed beeld, maar hebben ook laten zien dat er een verrassing tussen kan zitten van 4 zetels verschil of meer. De meeste verschillen zijn te verklaren door de redenen hierboven.

Zo 'onderschatten' alle peilbureaus D66 bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2021. De peilers die nu weer een slotpeiling hebben, waaronder EenVandaag/Ipsos, zaten er alledrie 5 zetels 'naast'. En in 2017 kreeg de VVD er op het laatste moment kiezers bij door de diplomatieke rel met de Turkse minister Kaya, die vlak voor de verkiezingen het land uit werd uitgezet.

Trends en totaalplaatje

Waar zetelpeilingen wel heel geschikt voor zijn, is het volgen van trends. Zo voorzag Ipsos in 2017 dat de VVD die laatste dagen met een eindsprint bezig was, die ten koste ging van het CDA. Ook de opmars van D66 bij de vorige verkiezingen was duidelijk in de slotpeiling voor de verkiezingen. De partij kreeg er in die laatste week 5 zetels bij.

En ook het totaalplaatje is informatief. Zo was vorige keer in de peiling duidelijk dat de VVD het goed zou doen en dat er animo was voor meerdere nieuwe partijen. Nu is bijvoorbeeld te zien dat een aantal partijen een stuk groter is dan de rest, dat NSC als nieuwe partij heel populair is en dat vooral D66 en het CDA er minder goed voorstaan dan 2 jaar geleden.

Toch informatief

De slotpeiling is dus, zelfs vlak voor de verkiezingen, geen voorspelling van de uitslag. Door factoren als het slotdebat en laatste wendingen in de campagne kan die anders zijn, en in sommige gevallen zelfs buiten de onzekerheidsmarges vallen.

Net als bij alle zetelpeilingen geldt dat de slotpeiling vooral een beeld geeft van hoe de politieke verhoudingen er op dat moment voor staan. Zo kunnen ze, voor zowel duiders als stemmers, heel informatief zijn. Zolang er maar rekening wordt gehouden met de spelregels.