Verkrachting en seksueel geweld als wapen in de oorlog in Oekraïne: 'Komt in alle conflicten voor'

Er komen steeds meer verhalen naar buiten over seksueel geweld van het Russische leger in Oekraïne. Verkrachtingen worden vaak ingezet als oorlogswapen. "In alle conflicten zie je in meer of mindere mate seksueel geweld", zegt professor Heleen Touquet. 

De verhalen van slachtoffers over Russisch soldaten die moorden, verkrachten en seksueel geweld gebruikt hangen van gruwelijken aan elkaar. Lichamen van vrouwen en kinderen worden naakt gevonden en geslachtsdelen van levenloze lichamen zijn verminkt. Onder andere Human Rights Watch documenteert verhalen van slachtoffers. Nu veel gebieden, bijvoorbeeld rondom Kiev, weer verlaten zijn wordt de schaal van het geweld steeds duidelijker.

Problematiek in beeld krijgen

Afgelopen weekend hoorden we de verhalen uit Boetsja, en het Britse ITV tekende ook verhalen op van moorden en verkrachtingen uit de plaats Ivankiv, vlakbij Kiev. Kateryna Cherepakha van La Strada Ukraine probeert de grootte van de problematiek in kaart te brengen en helpt vrouwen en kinderen ook bij traumaverwerking.

Er zijn nog een beperkt aantal meldingen bij haar binnengekomen, zei Cherepakha gisteren. "We hebben nu 4 casussen met 6 slachtoffers, vrouwen en kinderen. Maar er is meer informatie over meer casussen." En veel zaken zijn ook nog niet gedocumenteerd. Haar verwachting is dat er veel meer zaken naar boven gaan komen. Maar ook dat er veel gevallen nooit gerapporteerd zullen worden, omdat veel vrouwen en kinderen na seksueel geweld ook zijn geëxecuteerd. Cherepakha vindt het erg moeilijk om de situatie van deze vrouwen, mannen en kinderen te beschrijven, gezien de gruwelijkheden.

Meer veroordelingen

Seksueel geweld in de oorlog komt vrijwel in elk oorlogsconflict voor, vertelt Heleen Touquet, professor Sociale Wetenschappen en doet onderzoek naar slachtoffers van conflict-gerelateerd seksueel geweld. "Nu is er meer openheid over en er is meer actie om er iets aan te doen, maar het komt heel veel voor", zegt Touquet. Seksueel geweld in de oorlog is opgenomen in het internationaal recht.

"Door het Joegoslavië-tribunaal, door het Rwanda-tribunaal en door het internationaal strafhof zijn er zaken gekomen over seksueel geweld in conflicten en dat mensen daarvoor zijn veroordeeld. Voor de jaren 90 was dat niet zo. Maar als je nu ziet wat er weer allemaal gebeurt is het de vraag of er door veroordelingen ook een afname is van seksueel geweld als wapen."

Tweede Wereldoorlog

Meer dan vroeger worden daders veroordeeld. "Je ziet bijvoorbeeld in Bosnië ook dat mensen individueel worden veroordeeld voor seksueel geweld. Dat ze bijvoorbeeld een schadevergoeding moeten betalen aan slachtoffers, die ze niet kunnen betalen omdat ze arm zijn."

"Maar dit is wel heel anders dan bijvoorbeeld in de Tweede Oorlog, waarbij het Rode Leger door Berlijn trok en heel veel vrouwen heeft verkracht, en daar zijn nauwelijks rechtszaken van gekomen. Veel van die vrouwen hebben gezwegen tot ze hoogbejaard waren. Het kunnen praten erover is heel belangrijk om te kunnen bewijzen wat er is gebeurd. Daarom is het ook zo belangrijk dat we er allemaal over moeten kunnen praten en er goed naar kunnen luisteren om in kaart te brengen wat er gebeurt."

Gewelddadige cultuur Russisch leger

Nu heeft het Russische leger überhaupt al de bijzondere aandacht van Touquet. Want daar vinden relatief heel gewelddadige ontgroeningen voor nieuwe militairen plaats. "Daarbij gaat ook seksueel geweld gepaard. Sommige rekruten sterven daar zelfs aan. Dat komt dan naar buiten omdat moeders dat verhaal vertellen en een klacht indienen, daarom is het bekend. Het is heel extreem daar."

Bij het Amerikaanse leger gebeurt het ook, vertelt Touquet. "Maar dat is denk ik iets minder extreem en omdat het democratischer is komen dat soort verhalen daar sneller naar buiten komen." Er is geen een op een relatie met wat er nu gebeurt, zegt ze.

Macht over iemand hebben

"Maar je kunt je je voorstellen dat als je in zo'n gewelddadige cultuur terechtkomt, waarin seksueel geweld genormaliseerd wordt, dat het normaal gevonden wordt dat je dat gebruikt om macht te krijgen over iemand anders. Dat dan ook gevolgen heeft buiten het leger."

Daarnaast gaan er 'altijd allerlei normen van mannelijkheid mee gepaard', zegt Touquet. "Je hebt bijvoorbeeld 'getoond dat je een man bent'. Dat je baas bent, je hebt een vrouw overmeesterd, hebt macht over haar. En als het tussen twee mannen gaat, heb je een man 'overmeesterd'. Bij iemand neerschieten is dat minder het geval. Ik denk dat er vroeger wel werd gedacht: er zijn een paar rotte appels. Maar als je ziet dat het op dergelijke systematische manieren gebeurt en ook in veel verschillende conflicten, dan moet je ervan uitgaan dat het een strategie is."

Niet willekeurig

Er zit ook wel degelijk een idee achter seksueel geweld als oorlogswapen. En is er ook een belangrijk verschil tussen seksueel geweld of iemand vermoorden, stelt de Vlaamse professor.

"Ik denk dat er een verschil is. Als je een iemand dood, volgt een proces van rouw. Waarbij mensen bij elkaar komen. Maar een verkrachting gaat gepaard met heel stigma en schaamte, dat slaat een gemeenschap uit elkaar. "Het is een vaak gebruikte strategie om mensen te dehumaniseren of te vernederen. Het is een wapen waarmee je mensen traumatiseert en waarmee je hele gebieden leeg kunt krijgen. Want mensen vluchten natuurlijk weg als het gebeurd is. Een heel effectieve strategie."