Hoe kan het dat huisartsen nog steeds vaak oxycodon voorschrijven? En andere vragen over gebruik van zware pijnstillers beantwoord

Hoewel artsen en apothekers al jarenlang waarschuwen voor verslaving en ernstige bijwerkingen, is het aantal gebruikers van zware pijnstillers de afgelopen 2 jaar tot 1,1 miljoen gestegen. Wij vroegen wat jullie wilden weten over deze toename.

Apotheker Anke Lambooij van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM) en hoogleraar anesthesiologie Albert Dahan aan het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) geven antwoord.

1. Artsen en apotheken waarschuwen voor een toename, maar schrijven toch voor. Hoe kan dit?

Hoogleraar Albert Dahan vindt het een ingewikkeld probleem, maar hij wil de toename van de cijfers ook in perspectief plaatsen: "Rond 2019 en 2020 werd in Nederland vaak zware pijnstilling voorgeschreven. Tijdens de coronaperiode daalde dit aantal, omdat mensen minder naar de huisarts gingen en daardoor minder medicijnen kregen voorgeschreven", legt hij uit.

"Na de coronaperiode nam het gebruik opnieuw toe, omdat mensen weer naar de huisarts gingen. Op de lange termijn zien we een golfpatroon van ongeveer 1,1 miljoen mensen die zware pijnstillers gebruiken. Vóór de coronaperiode was de boodschap altijd om voorzichtig te zijn met het voorschrijven van oxycodon. Die boodschap is verwaterd."

Volgens apotheker Anke Lambooij moeten artsen kritisch zijn met het voorschrijven van oxycodon, maar het gebruik van deze pijnstiller is ook noodzakelijk in sommige situaties, zegt zij. "Als mensen ernstige pijn ervaren die op geen andere manier kan worden behandeld, dan is zware pijnstilling echt nodig. Voor kortdurend gebruik is dat geen probleem."

Hoogleraar Dahan is het ermee eens dat oxycodon voorgeschreven kan worden bij ernstige pijn, maar het moet wel verstandig worden gedaan. "Schrijf het alleen voor bij kort gebruik en ernstige pijn, die boodschap moeten we weer levendig maken."

2. Wat is de oorzaak van het toenemende gebruik van zware, verslavende pijnstillers?

Dahan ziet in Nederland twee oorzaken van de toename van het gebruik van verslavende pijnstillers: "We zijn minder NSAID's (Niet-Steroïdale Anti-Inflammatoire Geneesmiddelen) gaan voorschrijven. Dat zijn middelen als diclofenac, ibuprofen en naproxen." Huisartsen merkten dat bij langdurig gebruik van deze middelen verschillende patiënten te maken kregen met schade aan hun gezondheid.

"Ouderen kregen daar nierschade van en jongeren die het langdurig gebruiken kunnen er hartproblemen van krijgen. Toen hebben artsen de switch gemaakt van NSAID's naar opiaten, zoals oxycodon."

Ook heeft de farmaceutische industrie een grote rol gespeeld in de overstap naar sterke middelen om pijn effectief te bestrijden, weet Dehan. "De groeiende aandacht voor het thema pijn heeft ervoor gezorgd dat we tegenwoordig allemaal vinden dat pijn lijden onacceptabel is. Het behandelen ervan is een mensenrecht."

3. Welke gevaren zijn er door toenemende mate van gebruik van deze middelen?

Volgens Lambooij is het belangrijkste probleem de verslavende werking van pijnstillers. "Als je ze langer dan een maand gebruikt, wordt het moeilijker om te stoppen en worden mensen bang voor de pijn die terugkomt."

"Oxycodongebruik wordt als fijn ervaren, vult Dehan aan. "Bij morfine is dat minder. Deze twee middelen zijn verslavend en geven een euforisch gevoel en dat maakt het moeilijker om ermee te stoppen."

Hij maakt zich met name zorgen over de andere bijwerkingen van oxycodon, zoals duizeligheid. "Ouderen kunnen duizelig worden bij het opstaan, vallen en een heup breken. Een andere bijwerking is obstipatie. Daarnaast kun je er misselijk van worden en gaan braken.

Een overdosering van het middel kan zelfs leiden tot een ademdepressie, vertelt de Dahan. "Dit zie je met name bij mensen die een hoge dosis gebruiken of mensen die cognitief niet meer zo alert zijn. De ademhaling gaat achteruit en de kans op een hartstilstand wordt groter."

Lambooij adviseert patiënten om niet direct te stoppen met oxycodon en kritisch te blijven. "Als je wil stoppen met het middel, bespreek het eerst met de arts of de apotheker. Wees daar ook zelf alert op, praat erover en geef door het aan het verplegend personeel."

4. Is duidelijk genoeg wat ernstige pijn is?

"Pijn is als de patiënt zegt dat het pijn doet", zegt Lambooij. "Maar pijn is lastig te meten in de dagelijkse praktijk. Veel mensen moeten bij de huisarts een pijnindicatie van 0 tot 10 geven. Bij ernstige pijn is een arts, of verpleegkundige geneigd om extra pijnstelling toe te dienen."

Dahan onderschrijft dat pijn lastig te meten is, zeker met de zogenoemde 10-puntsschaal. "Het omzetten van een emotie naar een cijfer is heel erg moeilijk. Je kunt best pijn voelen, maar blij zijn met de behandeling die je krijgt."

"Je kunt beter vragen naar de tevredenheid over de pijnstilling of hoe de pijn de kwaliteit van leven beïnvloedt", vervolgt hij. "Is het antwoord dusdanig ernstig, dan kun je kijken wat er acuut gedaan moet worden. Als de ernst meevalt kun je wachten met zware pijnstillers. We moeten in de toekomst beter nadenken over hoe we pijn meten."

5. Hoort oxycodon wel thuis in de huisartsenpraktijk?

Anke Lambooij waarschuwde eerder dat huisartsen en medisch specialisten kritisch moeten blijven kijken of pijnstillers wel noodzakelijk zijn. "Maar het is wel belangrijk dat huisartsen het middel moeten kunnen voorschrijven, omdat de toegang tot het ziekenhuis lang duurt", zegt de apotheker.

"Veel huisartsen zijn best in staat om in te schatten wanneer ze zware pijnstillers moeten voorschrijven, maar het is belangrijk dat ze alert blijven. Wees voorzichtig met herhaalrecepten, schrijf voor hoe de medicatie wordt afgebouwd en schrijf alleen zware pijnstillers voor bij ernstige pijn. En doe dat dan kortdurend", zegt Lambooij.

Hoogleraar Dahan is van mening dat een huisarts goed kan inschatten wanneer pijnstilling voorgeschreven moet worden, maar is tegen het gebruik van herhaalrecepten bij sterke pijnstillers. Hij is voorstander van een stapsgewijze afbouw van medicatie bij patiënten.

6. Gaan we de Verenigde Staten achterna?

In 2019 waarschuwde toenmalig minister Bruno Bruins voor Medische Zorg en Sport voor het hoge aantal verslaafden in de Verenigde Staten. Dit deed hij bij de presentatie van maatregelen om het gebruik van zware pijnstillers in Nederland te verminderen. Hij wilde voorkomen dat in Nederland een vergelijkbare situatie zou ontstaan.

Volgens zowel Dahan als Lambooij hoeven we er ons voorlopig geen zorgen over te maken dat we Amerika achterna gaan. Dahan zegt dat onze problematiek niet te vergelijken is met die van de Verenigde Staten. "De Verenigde Staten kennen een groter sociaal-economisch probleem. In Nederland hebben we een stabiele samenleving met een stabiele middenklasse. In Amerika zie je met name dat mensen met een lager sociaal-economisch perspectief verslaafd raken aan zware pijnstillers."

Het is daar wel gestart als een medisch probleem, geeft hij toe. "Op dezelfde manier als bij ons, met heel veel pushen vanuit de industrie richting de verkoop van vooral oxycodon."

Lambooij zegt dat het gezondheidssysteem in de Verenigde Staten anders is dan in Nederland. "Hier heeft iedereen goede verzekeringen en is de ondersteuning van artsen en apothekers sterker dan in de Verenigde Staten."

"Op een gegeven moment mochten artsen daar geen sterke pijnstillers meer voorschrijven en werden veel patiënten aan hun lot overgelaten of zelfs de behandeling ontzegd. Sommigen zijn overgestapt op gevaarlijke middelen zoals heroïne of fentanyl uit het illegale circuit. Dat zou in Nederland nooit gebeuren. Ik ben er optimistisch over dat we in Nederland niet die richting op zullen gaan", besluit ze.