Integriteitsonderzoeken zijn 'big business'. Steeds meer bedrijven en instanties huren bureaus in voor een onderzoek naar de werkcultuur, na een klacht of preventief. "Het is vaak paniek. Er is een melding, dus er moet wel iets aan de hand zijn."
De onderzoeken worden gedaan door recherchebureaus, adviesbureaus, accountants of advocatenkantoren. Regels en wettelijke kaders voor deze onderzoeken ontbreken. Maar belangrijker nog: er worden te veel onderzoeken gedaan, terwijl andere oplossingen worden overgeslagen.
Naar de rechter kost veel geld
Dat zegt Caroline Raat, deskundige op het gebied van integriteit. Zij promoveerde met het proefschrift 'Mensen met macht: Rechtsstatelijkheid als organisatiedeugd voor maatschappelijke organisaties'. "Een goed gesprek, mediation, eventueel een overplaatsing. Er zijn heel veel andere opties behalve een extern onderzoek. Ik zie in veel van die onderzoeken alles fout gaan wat er maar fout kan gaan."
In sommige gevallen komt een ontslag of schorsing bij de rechter. "Dat kost ongelofelijk veel geld", zegt hoogleraar bestuurskunde Michiel de Vries. "En veel mensen willen niet opnieuw een vervelende geschiedenis oprakelen, maar ik zie dat rechters vaak wel een goed oordeel vormen als een onderzoek rammelt."
'Ze worden gesloopt'
De Vries doet voor veel integriteitsonderzoeken contra-expertises en is niet te spreken over de kwaliteit. Uit onderzoek dat hij deed, bleek zelfs ruim driekwart zeer ondeugdelijk. Vandaar de titel van zijn boek: Kapot. Want dat is volgens hem het lot van mensen die worden beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag.
"Vriendschappen gaan stuk, familie verbreekt het contact, arbeidscontracten worden beëindigd, een bankroet komt dichtbij: ze worden gesloopt, of ze nu schuldig worden bevonden of niet." Bij rechtszaken over grensoverschrijdend gedrag wordt hij geregeld als deskundige opgevoerd.
Niet onbevooroordeeld
Ook in het geval van een ontslagen hoogleraar van de Universiteit van Amsterdam kwam het tot een rechtszaak. Eind 2020 begon de UvA een integriteitsonderzoek naar hem. Na een klein jaar werd het onderzoek door Fijbes Consultancy afgerond. Hoewel de onderzoekers niet concludeerden dat een ontslag nodig was, gebruikte de UvA het rapport om de hoogleraar te ontslaan.
Toen hij dat ontslag aanvocht bij de rechter, kreeg hij gelijk. Het ontslag werd teruggedraaid. De rechter vond dat de UvA niet onbevooroordeeld het onderzoek was ingegaan en had kritiek op het feit dat de hoogleraar in kwestie had moeten aandringen het onderzoek uit te breiden.
Sportwereld
Fijbes Consultancy deed ook onderzoek in de sportwereld: bij de triatlonbond, de hockeybond en de roeibond. Triatleet Rachel Klamer deed mee aan aan een van die onderzoeken. "Het voelde erg gestuurd, zoekend naar fouten. Er werden sturende vragen gesteld. Ik had het goed bij de triatlonbond, maar daar werd geen genoegen mee genomen." Fijbes benadrukt dat zijn uitkomsten bij een contra-expertise reproduceerbaar waren en dat alle drie de onderzoeken in de sportwereld ook positieve ervaringen bevatten en dat die zijn meegenomen.
Wat betreft het doorvragen op specifieke zaken, merkt Fijbes op dat het stellen van kritische vragen en het doorvragen op ervaringen tot ongemak kan leiden. Niet om te sturen of te overtuigen, maar om te begrijpen waar die verschillen vandaan komen. Verder geeft hij aan dat hij anderhalf jaar geleden is gestopt met integriteitsonderzoeken vanwege een gebrek aan regulering die volgens hem noodzakelijk zijn om de kwaliteit te borgen.
Minderheid tegen de meerderheid
Hoogleraar bestuurskunde Michiel de Vries is kritisch op dergelijke onderzoeken. "Het is steeds een minderheid sporters die klaagt, tegenover een meerderheid die tevreden is. Als je kijkt wie de klagers zijn, verkeren die vooral in de periferie van de topsport. Ik vind dat dat onderscheid onvoldoende is meegenomen."
"Tot dusver is alleen het rapport van de roeibond onderwerp geweest van een rechtszaak. De Nederlandse Roeibond (KNRB) heeft de schorsing van technisch directeur Hessel Evertse in mei 2022 moeten terugdraaien. In het vonnis wordt opgemerkt dat de KNRB met het schorsen van Evertse overhaast te werk is gegaan. De bevindingen uit het rapport hadden eerst met de bestuurder moeten worden besproken."
Binnenkort meer regels en kaders
Michiel de Vries vertelt dat als een rapport rammelt, 'en dat doet het heel vaak', iemand bij de rechter meestal alsnog wel gelijk krijgt. "Maar dat kost heel veel geld. En heel veel mensen hebben daar ook geen zin in, om alles weer op te rakelen." Naar alle waarschijnlijkheid zullen er vanaf begin 2024 wel meer regels en kaders zijn voor integriteitsonderzoeken. Regeringscommissaris grensoverschrijdend gedrag Mariette Hamer laat EenVandaag weten dat zij ook ziet dat onderzoek na meldingen van grensoverschrijdend gedrag vaak tot meer schade leidt.
"We werken aan een nieuwe zogeheten handreiking, waarin ook zal worden beschreven hoe goed onderzoek eruit ziet en waar onderzoekers die dit onderzoek uitvoeren aan moeten voldoen", zegt Hamer. "Ook zullen we kijken of er aanpassingen nodig zijn in een wettelijk kader voor het doen van goed onderzoek."
Rectificatie
- In een eerdere versie van dit artikel stond een reactie van een student die werd geïnterviewd voor een integriteitsonderzoek bij de UvA. Na publicatie is onduidelijkheid ontstaan over zijn verhaal. Daarom zijn die uitspraken verwijderd, is de kop van dit artikel aangepast en is de video met zijn uitspraken weggehaald.
- In een eerdere versie van dit artikel stond dat Caroline Raat 'is gepromoveerd op dit soort onderzoeken'. Die beschrijving hebben we specifieker gemaakt.
- In een update van dit artikel is een uitgebreidere reactie meegenomen van Fijbes Consultancy.
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.