Afgelopen week bereikte de relatie tussen Iran en de Verenigde Staten weer een dieptepunt. Maar wanneer en hoe is die afkeer voor elkaar eigenlijk ontstaan?
Iedereen kent de filmpjes waarbij boze massa's Iraniërs de Amerikaanse vlag in de fik steken om er vervolgens woedend op te stampen. Toch is die woede tegenover de Verenigde Staten er niet altijd geweest. Iran-deskundige en historicus Peyman Jafari: "Het is belangrijk om de geschiedenis van het conflict te kennen, omdat landen op elkaar reageren vanuit ervaringen die ze met elkaar hebben."
1953: Mossadeq, olie en de Britten
Het begin van het conflict is terug te voeren tot 1953, legt Jafari uit. "Iran is rijk aan olie en die industrie was voor een groot deel in handen van de Britten. Na de Tweede Wereldoorlog wilden Iraniërs zich van de dominante Britten ontdoen. Zo ontstond het idee om de handel in olie te nationaliseren en het land verder te democratiseren. Dit gebeurde allemaal onder leiding van Mohammad Mossadeq, die democratisch gekozen werd als premier van Iran in 1951."
Mossadeq was vanzelfsprekend een doorn in het oog van de Britten, die flink verdienden aan de olie-handel. Maatregelen om de beslissing van Mossadeq tegen te gaan, liepen op niets uit. "Toen besloten de Britten, de wanhoop nabij, de hulp van de VS in te roepen. De wil van de VS om mee te werken aan de val van Mossadeq, was groot", zegt Jafari. "Op dat moment speelde namelijk ook de Koude Oorlog en de Amerikanen waren bang dat Iran onder invloed zou komen van de communisten."
Wat speelt er nu?
Sind het aantreden van de Amerikaanse president Donald Trump borrelt het weer tussen de vijanden. Vorig jaar zei Trump eenzijdig het atoomakkoord op, dat in 2015 werd bedacht onder leiding van Barack Obama. In dat akkoord werd afgesproken dat Iran nooit kernwapens zou ontwikkelen of aanschaffen. In ruil daarvoor werden internationale economische sancties tegen Iran opgeheven.
Trump maakte er geen geheim van dat hij geen fan was van het akkoord dat Obama na lang onderhandelen erdoorheen kreeg. Hij noemde het 'de slechtste deal ooit'. De president van de VS beschuldigt Iran ervan het atoomprogramma in het geheim voort te zetten. Vorige week kwam Trump met nieuwe economische sancties. Hij wil wél graag met Iran onderhandelen over een nieuwe deal, omdat de oude teveel gebreken vertoont. Daar is vanuit Iran met weinig enthousiasme op gereageerd.
Sterker nog, de tactiek van Trump om Iran te dwingen tot nieuwe onderhandelingen werkt averechts. Vorige week woensdag liet de regering in Teheran weten zich deels terug te trekken uit het atoomakkoord, dat nog steeds geldt tussen Iran en de andere overgebleven landen die tekenden, namelijk: het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, China, Rusland en Duitsland. De Iraanse Nationale Veiligheidsraad zou hebben gemeld dat Iran van plan is om meer verrijkt uranium te gaan produceren. Die stof is onder andere nodig om kernwapens te kunnen maken.
Die beslissing viel niet goed in het Witte Huis: een vliegdekschip een een vloot bommenwerpers werden naar het gebied gestuurd wegens een mogelijke escalatie van de spanningen. De VS wilde voorkomen dat Iran agressiever gedrag zou vertonen. Trump zegt inmiddels wel dat hij niet uit is op een oorlog of verdere escalatie. Hij is ervan overtuigd dat Iran snel opnieuw wil onderhandelen, schreef hij woensdag op Twitter.
CIA en een staatgreep
In 1953 werd er een plan voor een staatsgreep gesmeed door de Britse geheime diensten en de Amerikaanse inlichtingendienst: de CIA. "Dat plan bestond uit verschillende delen", zegt Jafari. "Zo betaalden ze bijvoorbeeld heel veel geld aan journalisten om Mossadeq zwart te maken. De dag waarop ze staatsgreep hadden gepland, betaalden ze ook een meute demonstranten om de straten te vandaliseren. Die chaos gaf het leger een legitieme reden om in te grijpen. Uiteindelijk slaagde de staatsgreep en werd Mossadeq gearresteerd op 19 augustus 1953."
De macht van de sjah (koning) werd weer hersteld en de ontwikkeling van een democratisch Iran werd weer teniet gedaan, vertelt Jafari. "Vanuit de Iraanse bevolking ontstond wantrouwen jegens het Westen. Mensen in Iran wisten dat dit plan voor een groot deel van de Amerikanen kwam en de woede daarover was groot. De sjah werd enorm gehaat en hij werd gezien als diegene die door de VS in het zadel werd geholpen en jarenlang steun, geld en wapens kreeg van hen."
Boomerang effect
Die woede uitte zich vervolgens in de Iraanse revolutie eind jaren 70 waarbij in de eerste fase een alliantie van liberale, linkse en religieuze groeperingen de sjah verdreven. Uiteindelijk greep Khomeini de macht en vormde hij het land om naar een streng religieus-fundamentalistische staat. Jafari zegt dat CIA agenten schreven over een zogenoemd 'boomerang effect'. "De CIA creëerde een interventie, die zich later tegen hen keerde. Een belangrijk element van de Iraanse revolutie was het scanderen van anti-Amerikaanse slogans. Mensen waren boos dat de VS hen 25 jaar had opgezadeld met de sjah."
Die woede bereikte een hoogtepunt toen een groep radicale studenten die Khomeini steunden, 444 dagen het personeel van de Amerikaanse ambassade in Teheran gijzelden tussen 1979 en 1981. Jafari: "Ze waren bang dat de Amerikanen opnieuw een staatsgreep zouden plegen. Die gijzeling zag de VS echt als een vernedering en het leeft nog steeds. Veel mensen uit de top van het Amerikaanse leger komen uit die tijd. Sindsdien is de VS eropuit om terug te slaan." Zo wordt er jarenlang over en weer geruzied tussen de twee landen.
Iran-Irak oorlog
Jafari noemt nog een grote gebeurtenis: "In 1980 brak de Iran-Irak oorlog uit en Saddam Hoessein viel Iran binnen. Niemand veroordeelde deze aanval, sterker nog: later werd duidelijk dat de Amerikanen informatie hadden doorgespeeld aan Hoessein over de locatie van Iraanse troepen."
Tegelijkertijd, vertelt Jafari, viel Iran de VS waarschijnlijk ook indirect aan. "Bij een aanslag op de Amerikaanse ambassade in Beirut op 18 oktober 1983, kwamen 63 mensen om het leven. Op 23 oktober werd een aanslag gepleegd op hoofdkwartier van de Amerikaanse marine. Daarbij kwamen 241 Amerikanen om het leven. De VS hield Iran en Hezbollah verantwoordelijk voor die aanslag."
Hoe serieus is die dreiging nu?
Volgens Jafari is de dreiging nu heel serieus. "Beiden landen willen het niet, want ze kunnen het zich niet permitteren. Het gevaar is dat ze toch zo een oorlog inrollen, zonder dat ze het willen. In zo een gespannen situatie kunnen er namelijk fouten ontstaan. Er zijn Amerikaanse troepen in Irak en talloze andere legerbasissen van de VS in die regio. Dus Iran voelt zich omsingeld. Stel er vaart een boot per ongeluk de Iraanse wateren binnen, dan wordt dat door Iran geïnterpreteerd als een aanval. Voor je het weet loopt het enorm uit de hand."
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.