'De strijd tegen terrorisme heeft de wereld niet veiliger gemaakt', zo staan we ervoor 20 jaar na 9/11

Nooit was er een gebeurtenis waarvan iedereen zo scherp besefte dat de wereld erdoor zou veranderen als 9/11. Maar hoe, dat wisten we in 2001 nog niet. Weten we dat 20 jaar later wel? "De strijd tegen terrorisme was een geldverslindende mislukking."

Peter Knoope volgde als voormalig directeur van het Internationale Centrum voor Contraterrorisme nauwgezet hoe de strijd tegen terreur na 9/11 vorm kreeg. De balans die hij opmaakt is niet positief: "Op alle fronten is de 'war on terror' ontspoord. Het heeft de wereld niet veiliger gemaakt", stelt hij.

Geen grote aanval op Amerikaans grondgebied meer

Betekent dat dat de reactie van de VS die volgde op 9/11, met de kennis van nu, inadequaat was? "Dat kan je niet zeggen", vindt Knoope. "Wat we toen niet wisten is welke dreiging de aanslagen van 9/11 precies inhield. Of dit de voorbode was van een hele reeks aanvallen of een unicum. De meeste mensen geloofden het eerste."

"Maar de geschiedenis leert dat een grootschalige aanval op Amerikaans grondgebied nooit is herhaald. Vanuit dat perspectief kan je zeggen dat de reactie wél inadequaat is geweest. Maar hoeveel aanslagen zijn voorkomen of ontmoedigd, en wat voor aanslagen er nog 'in de pijplijn' zaten, dat weten we natuurlijk niet. En zullen we ook nooit precies weten."

Ontwrichten van de bestaande orde

Is de dreiging van meer aanslagen dan overschat? "Ook dat is moeilijk te zeggen. Wat we weten is dat het doel van terreur het ontwrichten van de bestaande orde is. Feit is dat de westerse wereld geschokt was door de aanslagen, maar dat ze op sommige plekken werden toegejuicht. Zoals in Pakistan, de West Bank, Vietnam of andere plekken waar de macht van Amerika negatief werd ervaren. Je kan dus ook zeggen dat opzet van de daders van 9/11 is geslaagd."

"Toen Bush van de 'war on terror' een 'wij tegen zij' maakte door te stellen: Either you are with us, or with the terrorists, maakte hij niet alleen vrienden maar ook vijanden. Want er waren ook mensen die toen dachten: 'Als je het zo stelt, dan weet ik waar ik sta.'"

'Het volk wilde wraak'

Kan je stellen dat het verklaren van 'een oorlog' aan een vijand die je niet kent - wanneer je het rationeel bekijkt - een te simpele reflex is geweest? "Dat kan, maar dan ontken je ook politieke en emotionele realiteit. Er is bij mijn weten maar één land geweest dat na een grote aanslag rationeel bleef. Dat was Noorwegen."

Knoope doelt op de aanslagen van Anders Breivik in 2011, onder andere op het eiland Utøya. "De Noorse premier zei toen dat, hoe erg de aanslag ook was, de kernwaarden van verdraagzaamheid en tolerantie nooit mogen worden aangetast. Dat kon in Noorwegen. Maar na 9/11 en ook na de aanslagen in Frankrijk zou het politieke zelfmoord zijn om een milde toon aan te slaan. Het volk wilde wraak en bescherming tegen het kwaad."

Terreur niet militair uit te roeien

Volgens Knoope is de oorlog tegen terreur dus mislukt. "President Biden heeft zelf in een speech aangegeven dat er nu meer terroristische groepen in de wereld actief zijn dan 20 jaar geleden."

"De militaire aanpak in Afghanistan en Irak heeft dus gefaald. Net als in Mali, Somalië, Kameroen en Nigeria. Terreur kan je niet uitroeien met militaire hand. Alleen als ze een eigen staat vormen zoals IS kan je ze bestrijden met militaire middelen en die strijd is wél gewonnen. Die constatering zou grote gevolgen moeten hebben."

De andere definitie van China en Rusland

Oud-president Obama en Hillary Clinton hebben in 2011 ook onderkend dat je niet alleen het geweld moet bestrijden. "Je moet ook de gedachtegang die erachter zit, het 'extremisme' aanpakken. Het probleem is dat daar geen definitie van is. Iedereen vult dat zelf in."

De 'war on terror' heeft bij democratische regimes de rechten van burgers ingeperkt, en bij autoritaire regimes de deur opengezet naar keiharde repressie van elke vorm van protest of oppositie.

"De vervolging van Oeigoeren door China, het verbieden van alle politieke activiteiten van Navalny in Rusland, dat noemen ze daar ook bestrijding van extremisme. Vergeet niet dat China en Rusland toen ze zich aansloten bij de 'war on terror' expliciet de vrije hand opeisten om het extremisme in eigen land te bestrijden."

'Honderdduizend mensen vast op verdenking terrorisme'

"Het gevolg is dat de oorlog tegen terreur wereldwijd heeft gezorgd voor inperking van vrijheden, het monddood maken van oppositie en schending van mensenrechten. Daar komt bij dat de mogelijkheden om burgers te surveilleren door data over ze te verzamelen extreem veel groter zijn geworden. Ik zie dat als een grote bedreiging", zegt Knoope.

Is er een alternatief? "Je kan terrorismebestrijding zien als een 'politietaak', zoals de EU doet. In de periode na 9/11 heeft dat tot een golf van arrestaties geleid, maar nauwelijks tot veroordelingen. Naar schatting zitten wereldwijd nog honderdduizend mensen vast op verdenking van terrorisme. Tijd en geld voor een goede rechtsgang is er niet. Er is bijna nergens een goede aanpak voor het reïntegreren van verdachten. Het gevolg is dat vaak de roep ontstaat om deze mensen maar te vergeten of te laten verdwijnen."

In het Westen relatief veilig

"Zet je dit alles af tegen de uitgaven die zijn gedaan in het kader van de 'war on terror' is de oogst pover. Alleen al aan militaire kosten hebben de VS de afgelopen 20 jaar lang 150 miljoen dollar per uur uitgegeven aan de strijd tegen terreur."

Kijk je naar het Westen dan was én is het risico slachtoffer te worden van terrorisme in verhouding tot andere risico's nog steeds erg klein. "Maar verreweg de meeste slachtoffers vielen in het Midden-Oosten en Afrika. In die regio's is dat risico alleen maar groter geworden", ziet Knoope.

'We zijn 20 jaar later niet veel verder'

Het motto van de strijd tegen terreur was bij aanvang: 'Better any action, than the best action.'

"Met andere woorden: het maakt niet uit wát je doet, als je maar krachtdadig, strijdbaar en vooral niet zwak overkomt. Het was de opmaat tot geldverslindend falen. En we zijn nu, 20 jaar later, nog niet veel verder", ziet Knoope.