32 miljoen aan opruimkosten en mogelijk dode kalveren, omdat 'thermisch gereinigde grond' toch niet schoon was

Vervuilde grond onder hoge temperaturen verhitten zodat de verontreiniging verdwijnt en de grond weer gebruikt kan worden. Dat was het idee achter 'thermisch gereinigde grond'. Toch ging het op meerdere plekken mis.

Een boer in het buitengebied van Bunschoten sloeg in de zomer van 2016 als eerste alarm. Een aantal van zijn kalveren was in korte tijd doodgeboren of overleden en de boer legde meteen een verband met de nieuwe Westdijk, dichtbij de sloot waar hij zijn vee liet drinken.

Monsters van het water onderzocht

Het waterschap had die dijk laten versterken: een hele nieuwe steunberm was aan de binnenzijde van de dijk aangebracht. De boer vertrouwde het niet en liet monsters van het water onderzoeken. "In eerste instantie waren vooral fosfaten een risico. Dat is zout, zout water kunnen koeien niet drinken," zegt oud-gemeenteraadslid Pieter de Vos.

De Vos zat destijds in de raad in Bunschoten voor de lokale Christelijke Arbeiders Partij (CAP). Hij was door de bezorgde boer benaderd en stelde vragen aan het gemeentebestuur. "Eerst zei het college nog dat het zout uit de oude Zuiderzeedijk kwam, maar wij kregen van experts te horen dat er thermisch gereinigde grond gebruikt was en dat daar wel wat schadelijke stoffen in zouden kunnen zitten."

Waterschap gealarmeerd

In de steunberm bleek inderdaad, over een lengte van ruim 2 kilometer, 75.000 kubieke meter aan thermisch gereinigde grond (TGG) te zijn gebruikt. Onder hoge temperaturen wordt dat verhit, waardoor schadelijke stoffen zouden moeten verdampen en afbreken.

Gealarmeerd door de kalversterfte en afwijkende uitslagen van de watermonsters laat ook het waterschap Vallei en Veluwe onderzoek doen naar de dijk, de sloten en de toegepaste grond. Niet alleen blijken er hoge waarden aan zouten, chloride en sulfaat in voor te komen, ook worden er ook zware metalen gevonden, evenals het kankerverwekkende benzeen en het zeer moeilijk afbreekbare en potentieel gevaarlijke GenX.

32 miljoen euro schade

Dan neemt het waterschap een rigoureus besluit: alle 75.000 kuub aan TGG moet worden afgegraven en vervangen door schone grond. De sanering is onlangs begonnen en zal een klein jaar in beslag nemen. Kosten: ruim 32 miljoen euro. Het grootste deel, 27 miljoen euro, komt uit het Hoogwaterbeschermingsprogramma, bedoeld voor dijkversterking. Voor de overige 4,6 miljoen heeft het waterschap subsidie bij het Rijk gevraagd, maar die aanvraag is afgewezen.

Vallei en Veluwe zegt de schade te willen verhalen op de aannemers die de dijk hebben verzwaard. Die willen tegenover EenVandaag niet reageren. Een van hen ontkent zelfs aan de Westdijk gewerkt te hebben. Niet uitgesloten is dat de rekening uiteindelijk bij de ruim 1 miljoen inwoners van het werkgebied van Vallei en Veluwe terechtkomt.

'5 jaar later weer aan het graven'

"Uitgangspunt is dat wij het wel gaan verhalen bij de veroorzaker. Dat is een juridisch traject, daar kan ik niet veel over zeggen omdat we er middenin zitten", zegt Patrick Gaynor, heemraad van het waterschap. Mocht dat verhalen op de vervuiler niet lukken dan draaien de waterschappen en Rijkswaterstaat ervoor op. "Uiteindelijk is dat maatschappelijk geld en dat vind ik heel spijtig."

Om een nieuwe vervuilingsaffaire te voorkomen wordt alle grond die nu op de Westdijk wordt aangebracht eerst bemonsterd. "Een dijkversterking doe je eens in de 50 jaar, wat we nu meemaken willen we eigenlijk helemaal niet. We staan 5 jaar later alweer te graven. Dat moeten we nu voorkomen", aldus Gaynor.

Ook zorgen in Perkpolder

De Westdijk in Bunschoten is niet het enige project waar thermisch gereinigde grond tot problemen leidt. Ook bij de aanleg van een zeedijk in het Zeeuwse Perkpolder zijn te hoge concentraties schadelijke stoffen gevonden, vergelijkbaar met Bunschoten. Hetzelfde geldt voor de Plas bij Heenvliet in het Zuid-Hollandse Brielle. Volgens het RIVM is er geen gevaar voor de volksgezondheid, maar komt de vervuiling wel in het grondwater en de omgeving terecht.

En daar blijft het niet bij. Rijkswaterstaat laat in 2019 een bureau onderzoeken in welke projecten allemaal thermisch gereinigde grond is toegepast. Dat is bij 26 werken gebeurd. Of de daar gebruikte TGG ook vervuild was is nog onzeker. De 5 projecten met de grootste risico's op milieuverontreiniging worden met voorrang onderzocht, maar de uitslag laat nog een jaar op zich wachten.

'Toezicht schiet tekort'

Intussen blijft één vraag onbeantwoord: hoe kon het gebeuren dat thermisch gereinigde grond toch vervuild bleek? Duidelijk is in elk geval dat een van de grote reinigers, de Afvalstoffen Terminal Moerdijk (ATM), zich volgens de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) niet aan de regels hield. Reden voor de toezichthouder om in 2017 de thermische reiniging van grond tijdelijk stil te leggen. ATM, en ook een andere grote reiniger, hebben hun schoonmaakproces moeten aanpassen.

Volgens Joop Harmsen, gepensioneerd milieuchemicus, toont het TGG-debacle aan dat het toezicht op het gebruik van grond tekortschiet. "We laten heel veel aan de markt over. Bedrijven reguleren zichzelf. Ze leggen zichzelf regels op en laten zich dan certificeren door een instantie die controleert of ze zich aan die zelf opgelegde regels houden."

Regie nodig

Als er dan toch iets verkeerd gaat verschuilen bedrijven zich achter protocollen. "Vaak blijkt dan ook dat ze zich aan hun eigen protocol hebben gehouden. Maar dat voorkomt dus toch niet dat dit soort ongelukken gebeuren." Het testen van TGG op een kankerverwekkende stof als benzeen is volgens de regels bijvoorbeeld niet verplicht. "Volgens de logica hoeft dat ook niet, want benzeen zou bij reiniging onder temperaturen van 300 tot 400 graden moeten vervliegen. Toch zit het er nog in. Dus kennelijk is de werkelijkheid complexer dan we vooraf bedenken."

Het principe van hergebruik van grond is niet verkeerd, vindt Harmsen. "Eigenlijk krijg je dode grond, al het leven wordt verbrand. Mits die reiniging goed gebeurt kan je het prima toepassen." Maar Harmsen pleit wel voor een sterkere overheid. "Die moet bedenken: waar kunnen we tegenaan lopen als we TGG gaan gebruiken? Waar moeten we rekening mee houden? En wat als er toch een keer fouten worden gemaakt? Er is echt regie nodig. Nu gaat het te vaak mis."