Vlak voordat Willem-Alexander zijn 10-jarig jubileum als koning viert, zijn zijn populariteitscijfers nog altijd relatief laag. 55 procent heeft vertrouwen in de koning, ongeveer evenveel als vorig jaar. Voor 10 jaar koningschap krijgt hij een 6,1.

Dat blijkt uit onderzoek onder bijna 28.000 leden van het Opiniepanel. Sinds het aantreden van de koning in 2013 peilt EenVandaag elk jaar het vertrouwen. Vorig jaar bereikte dat een dieptepunt met 54 procent. Dat blijft dit jubileumjaar dus gelijk. Ook het cijfer van koningin Máxima is niet gestegen. In haar heeft, net als vorig jaar, 61 procent vertrouwen.

10 jaar vertrouwenscijfers

Bij zijn inhuldiging in 2013 zijn veel mensen hoopvol: driekwart had er 10 jaar geleden vertrouwen in dat Willem-Alexander het goed zou gaan doen. In de daaropvolgende jaren stijgen de cijfers. Veel mensen vinden dan dat de koning moderner is dan zijn moeder en zijn betrokkenheid bij de MH17-ramp wordt gewaardeerd. De populariteit bereikt in 2018 na 5 jaar een hoogtepunt: mensen vinden Willem-Alexander betrokken en benaderbaar.

Maar in coronatijd groeit de kritiek. Verschillende corona-blunders zoals de vakantie naar Griekenland en het verjaardagsfeestje van Amalia met te veel gasten worden de koning zwaar aangerekend. Vorig jaar had nog maar iets meer dan de helft nog vertrouwen.

Niet van deze tijd

Dat is dus ook zo in 2023. Fouten uit het verleden blijven de koning achtervolgen en ook het gevoel dat het koningshuis te duur of zelfs overbodig is, raakt Willem-Alexander. "Het gebrek aan vertrouwen zit niet per se in hem", schrijft iemand. "Het is het instituut dat niet meer van deze tijd is."

Die opvatting wordt breder gedeeld. Gevoed door de coronablunders van het koninklijk paar, zwol ook de kritiek op de monarchie als staatsvorm de afgelopen jaren aan.

Jongeren verdeeld over monarchie

Het koningshuis is in de ogen van critici - naast ouderwets - te duur en onnodig in een democratie. Meer dan voorheen wordt dit jaar ook genoemd dat het voor de koninklijke familie zélf beter zou zijn als de monarchie wordt afgeschaft. De term 'gouden kooi' komt meermaals terug. Ook wordt er vaak op Amalia gewezen: "Gun dat kind haar leven", vat iemand het gevoel van velen samen. "Ze kan al geen normaal leven leiden als student en nu wordt ze ook bedreigd."

Jongeren onder de 35 jaar zijn het meest negatief. Minder dan de helft van hen steunt de monarchie, ongeveer evenveel jongeren willen liever een republiek. Van iedereen wil de grootste groep (54 procent) de monarchie wel behouden. Voorstanders vinden het een mooie traditie die zorgt voor een goede uitstraling in het buitenland. En bovenal werkt het koningshuis volgens veel mensen verbindend.

Neutraliteit

Datzelfde wordt ook gezegd over de koning en koningin, over wie velen ook positief zijn. Willem-Alexander wordt getypeerd als 'attent' en Máxima als 'charmant'. Beide worden geprezen om hun persoonlijke contact met mensen uit alle lagen van de bevolking.

Ook wordt neutraliteit van de koning gewaardeerd. "Hij is een van de weinigen in Nederland die neutraliteit en objectiviteit uitstraalt. O zo fijn om te hebben in deze tijden van polarisatie."

Rapportcijfers

Ook voorstanders van het koningshuis zien dat er de afgelopen 10 jaar fouten zijn gemaakt. Maar dat laat volgens hen zien dat de koning ook maar een mens is. Velen geloven dat de koning geen kwaad in de zin heeft, maar vinden hem wel 'klungelig'. Ook komt hij op sommigen onzeker over, onder andere door de manier waarop hij toespraken geeft, onzeker over.

Terugkijkend krijgt Willem-Alexander voor 10 jaar koningschap gemiddeld een 6,1. Máxima scoort net iets hoger. Voor haar tijd als koningin krijgt ze een 6,5.

Nieuwe generatie

Toenmalig koningin Beatrix wilde haar taken in 2013 overdragen aan 'een nieuwe generatie'. Volgens bijna tweederde (63 procent) van de 65-plussers, die het koningschap van zowel Beatrix als Willem-Alexander hebben meegemaakt, is die laatste er het afgelopen decennium in geslaagd het gezicht te zijn van de nieuwe generatie. Zij vinden Willem-Alexander moderner en zien dat hij dichter bij de mensen staat dan zijn moeder.

Tegelijk ziet nog niet de helft (47 procent) van de deelnemers jonger dan 35 jaar de koning als uithangbord van een nieuwe generatie. Hij probeert het volgens jongeren wel. De podcast die de koning met radio-dj Edwin Evers maakte wordt dan ook toegejuicht. Maar in de ogen van veel jongeren blijft Willem-Alexander een koning in een paleis met een riante toelage en veel regels. "Misschien kán het ook gewoon niet moderner", schrijft iemand.

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."