Zaak Anne Faber maakt belang spreekrecht duidelijk

Muisstil is het is in de propvolle zittingszaal van de Utrechtse rechtbank als de moeder van Anne Faber het woord neemt.  Zij maakt gebruik van haar spreekrecht, het recht dat slachtoffers en nabestaanden van misdrijven hebben om tijdens het strafproces hun verhaal te vertellen. Vooraf heeft ze aan de rechter gevraagd om Michael P, de moordenaar van haar dochter, niet in de zaal toe te laten. Ze vertelt hoe zij de 13 daagse zoektocht naar haar dochter heeft beleefd. “We zijn gaan zoeken met man en macht, we moesten scherp blijven, maar ik vond het moeilijk om te slapen terwijl de regen tegen de ramen tikte.” 

We hebben Elze, de moeder van Anne, eerder ontmoet. Ze heeft meegewerkt aan een speciale uitzending van Eenvandaag over Anne Faber.  Daarin vertelt ze over Anne, wie ze was en hoe de familie de helse zoektocht naar Anne heeft beleefd.

In de rechtszaak zien we haar spreken zoals we haar hebben leren kennen. Intens verdrietig om het verlies, maar vooral iemand die weigert te breken. En zeker niet hier, nu ze de kans heeft haar verhaal te doen. Ze spreekt in de rechtszaal liefdevol over haar Anne. Ze blijft krachtig overeind als ze spreekt over wat hen is aangedaan. "Het is onvoorstelbaar hoeveel pijn er door de verdachte is aangericht. Het heeft zich verspreid als een olievlek. Ook beide oma’s en opa’s zijn intens verdrietig. Voor ons zal de familie nooit meer compleet zijn. Wat er precies gebeurd is, zullen we nooit weten, maar in elke variant heeft mijn dochter eindeloos geleden. En dat is ondraaglijk." 

We zijn gaan zoeken met man en macht, we moesten scherp blijven, maar ik vond het moeilijk om te slapen terwijl de regen tegen de ramen tikte.” 

'Ik zal nooit haar bruiloft meemaken' 

Daarna neemt vader Wim het woord. In zijn slotwoord richt hij zich direct tot de rechter: “Wat is zijn straf? 30 jaar en TBS? Moet je zo naïef zijn dat je van zo iemand iets menselijks kunt maken? Levenslang? Welke straf hij ook krijgt, ik heb niet het gevoel dat het mij gaat helpen met het gevoel van rechtvaardigheid. Ik zal haar nooit meer binnen zien komen, ik zal nooit haar bruiloft mee maken." 

Een paar weken later zijn we bij de uitspraak. Als de rechter een paar weken later het vonnis voorleest, verwijst hij meerdere malen naar de woorden van Elze en Wim. Die vertellen ons na afloop dat ze dat als prettig hebben ervaren, dat ze het gevoel hebben gehad dat hun verhaal ook echt is gehoord door de rechter. En juist daarvoor is het spreekrecht voor slachtoffers en nabestaanden ingevoerd. De zaak van Anne Faber heeft ons duidelijk gemaakt dat het belang van spreekrecht niet moet worden onderschat.

Spreekrecht steeds meer uitgebreid 

Eenvandaag heeft afgelopen 25 jaren veelvuldig verhalen gemaakt met slachtoffers en nabestaanden van misdrijven. Het zijn persoonlijke verhalen, die laten zien hoe misdrijven persoonlijke levens voor altijd beschadigen. Bij het maken van deze verhalen hebben wij zelf ervaren hoe belangrijk het vaak is voor deze mensen om hun verhaal te kunnen doen. En dat besef is afgelopen decennia ook politiek geland.

Want wij hebben van nabij meegemaakt hoe de positie van slachtoffers in het strafrecht de laatste 20 jaren ingrijpend is veranderd. Vroeger speelden slachtoffers en nabestaanden geen enkele rol tijdens de behandeling van strafzaken. Het ging alleen om de vraag of wettelijk en overtuigend was aangetoond dat de verdachte het delict had begaan. In het beste geval werden nabestaanden tijdens de zitting nog welkom geheten door de rechter. Dat was het dan wel. 

De afwezige positie van het slachtoffer werd door steeds meer mensen als onrechtvaardig beschouwd. Daarom besluit de regering in 2005 ook slachtoffers spreekrecht te geven tijdens de rechtszaak. Sindsdien mogen slachtoffers en nabestaanden in de rechtszaal vertellen over hun leed en de consequenties daarvan. Ook kregen zij recht op meer informatie en mogelijkheden om schadevergoeding te eisen.

Onbeperkt spreekrecht

In 2012 wordt dit spreekrecht verder uitgebreid. Zo krijgen ook betrokkenen rond het slachtoffer spreekrecht. En in 2016 wordt uiteindelijk het onbeperkt spreekrecht ingevoerd. Waar slachtoffers en nabestaanden zich eerder nog moesten beperkten tot de gevolgen van het strafbare feit, mogen ze nu ook spreken over de inhoud van de zaak zelf: over de bewezenverklaring, over het strafbare feit, de schuld van de verdachte en de hoogte van de straf.  De ouders van Anne Faber hebben van deze mogelijkheid gebruikgemaakt.

Keerzijde spreekrecht

In achtergrondgesprekken met advocaten, rechters en andere betrokkenen bij het strafproces proeven we in het algemeen weinig weerstand tegen het spreekrecht. Toch wijzen sommigen ook op de risicos van het spreekrecht. Zo zouden rechters zich kunnen laten meeslepen door de emoties van nabestaanden, waarmee een eerlijk vonnis in gevaar zou komen.

Daarnaast heeft de Vereniging van Strafrecht een principieel bezwaar tegen de wijze waarop het spreekrecht nu wordt uitgevoerd, zegt advocaat Geert-Jan Van Oosten. “De slachtoffers krijgen nu het woord nog voordat onomstotelijk vaststaat dat de verdachte ook echt schuldig is bevonden. Dat is vreemd, want misschien blijkt later dat de verdachte onschuldig is en dan richten de nabestaanden hun pijlen op de verkeerde persoon. Daarom zou je eerst de rechter moeten laten beslissen over de schuldvraag en daarna pas spreekrecht geven over de gevolgen die het feit met zich meebrengt.” 

Een tweede punt van kritiek is de omvang van het spreekrecht. Iedereen kan er een beroep op doen. Slachtoffers, nabestaanden en andere betrokkenen. En je mag alles te berde brengen.  Zo kwam in het proces tegen Michael P. (moordenaar van Anne Faber) ook de advocaat van de familie Faber uitgebreid aan het woord. Haar betoog leek sterk op het requisitoir (het pleidooi) van de Officier van Justitie, maar ze ging wel een stapje verder. Zij zette uiteen waarom er in haar ogen wel degelijk sprake was van een moord en niet van doodslag, zoals de officier van Justitie in deze zaak bepleitte. 

'Spreekrecht bij TBS gaat te ver' 

Dan is er tot slot nog een derde kritische noot en die gaat over het invoeren van spreekrecht bij TBS zittingen. Een rechter legt TBS op aan mensen die zware delicten hebben gepleegd en lijden aan een psychiatrische ziekte. Eens in de twee jaar is er een verlengingszitting. Dan moet de rechter beslissen over het al dan niet verlengen van de TBS met maximaal twee jaar. Een gemiddelde TBS-behandeling duurt zo’n zes tot zeven jaar, zodat er dus twee tot drie TBS-verlengingszittingen zijn per TBS’er.

Minister Dekker van Rechtsbescherming wil het spreekrecht ook invoeren bij TBS zittingen. En dat gaat de Geert Jan van Oosten van de Vereniging van Strafrechtadvocaten veel te ver. “Zo’n TBS-verlengingszitting gaat over een medische kwestie. Is iemand voldoende genezen om weer terug de maatschappij in te gaan? Medisch deskundigen zoals psychiaters hebben zich over die vraag gebogen. Ik ben bang dat slachtoffers een witte jas aangemeten krijgen die ze niet verdienen.”   

Van Oosten vreest juist de emotie die de nabestaanden op zo’n zitting zullen inbrengen. Dat kan de uiteindelijke beslissing van de rechter beïnvloeden: "Ik vrees dat in die zin dat de rechter wordt geconfronteerd met een emotie, waar hij iets mee zou moeten doen. En ik vind dat die emotie op dat moment geen rol moet spelen."