Overeenkomsten met landen om afgewezen asielzoekers terug te nemen hebben nauwelijks effect. Dat blijkt uit nieuw onderzoek. Oud-ambassadeur Ed Kroonenburg en Volt-Kamerlid Marieke Koekkoek kijken hier absoluut niet van op.

De afgewezen asielzoekers, de zogeheten 'veiligelanders', hebben geen reispapieren meer of willen die niet laten zien. Het land waar ze oorspronkelijk vandaan komen wil ze vaak niet meer opnemen.

'Je ontkomt niet aan afspraken'

Onderzoek naar de effecten van de afspraken tussen landen is gedaan door het WODC, het kennisinstituut van het ministerie van Justitie en Veiligheid. WODC-onderzoeker en hoogleraar migratie Arjen Leerkes pleit onder andere in de Volkskrant voor 'meer realisme' bij de politiek. Volgens Leerkes werkt een directe afspraak tussen twee afzonderlijke landen beter dan een afspraak tussen een groep EU-lidstaten en een enkel land.

"Je hebt hoe dan ook bilaterale afspraken nodig", zegt voormalig topdiplomaat Ed Kroonenburg. "Dus afspraken tussen het ene en andere land. Daar ontkom je niet aan."

Samen optrekken

Maar daarnaast kan je met andere EU-landen samen optrekken, meent hij. "Zolang er geen Europees asielbeleid is, kan je wel gebruik maken van de druk die je vanuit de EU op een bepaald land kan uitoefenen. Probleem is wel dat niet alle belangen van Europese landen parallel lopen. Het is heel moeilijk om bepaalde landen op een lijn te krijgen. Elk land heeft immers vaak zijn eigen belangen te verhapstukken."

Volt-Kamerlid Koekkoek zit op dezelfde lijn. "De bevindingen van dit WODC-onderzoek verbazen me absoluut niet. Deze problematiek is al veel langer bekend. Het huidige beleid van terugsturen werkt niet."

Motie VVD-Kamerlid Brekelmans

Het standpunt van Volt komt niet uit de lucht vallen. Dit voorjaar gaf vrijwel de gehele Tweede Kamer te kennen wel hel te zien in gezamenlijke overeenkomsten als belangrijke oplossing om afgewezen asielzoekers weer terug te nemen. Zo stemden alle partijen in april voor een motie van het VVD-Kamerlid Ruben Brekelmans waarin het kabinet werd opgeroepen 'zo veel mogelijk samen te werken met andere Europese landen'.

Met uitzondering van Denk en Volt. En daar had Volt genoeg reden toe, legt Volt-parlementariër Koekkoet uit. "Allereerst stemden wij tegen deze motie-Brekelmans omdat deze gezamenlijke aanpak niet werkt. Als je op Europees niveau deze problematiek wil aanpakken, dan moet je ook echt een integraal gezamenlijk migratiebeleid hebben."

Marokko

Koekkoek: "Je kan niet een nationaal migratiebeleid voeren en dan vervolgens proberen via Europa voordelen af te spreken met die landen van herkomst. Die afspraken werken niet omdat ze niet ingaan op de noden van mensen uit de betreffende landen van herkomst. Nederland kan dat nu doen 'quid pro quo' ofwel een tegenprestatie te vragen maar die bevoegdheid heeft de EU dus niet."

Begin deze maand werd bekend dat Nederland binnenkort weer Marokkanen van wie de asielaanvraag is afgewezen, kan terugsturen naar Marokko. De relatie tussen Nederland en Marokko is volgens staatssecretaris Van der Burg van Asiel sinds kort sterk verbeterd. Zo heeft Marokko blijk gegeven van een meer meegaande houding. Dit jaar heeft het land reisdocumenten afgegeven voor een hier aantal afgewezen asielzoekers.

Onderhandelen

Maar of deze 'asieldeal' met Marokko helemaal zuivere koffie is, valt nog te bezien. Want zit aan deze asieldeal niet de bijsluiter dat Nederland richting Marokko op het gebied van mensenrechten een oogje dichtknijpt? "Je moet altijd pragmatisch te werk gaan zonder je principes overboord te gooien. Ik ken verder de precieze inhoud van de afspraken met Marokko niet", reageert voormalig ambassadeur Kroonenberg. "Maar ik durf te betwijfelen dat Nederland hiermee het recht heeft verspeeld om Marokko voortaan niet meer aan te spreken op de naleving van mensenrechten."

Om eraan toe te voegen: "Je moet in het diplomatenverkeer wat te onderhandelen hebben. Landen van herkomst nemen afgewezen asielzoekers niet terug omdat je ze dat vriendelijk vraagt. Er moet wel iets tegenover staan."

Helpen faciliteren

Een kwestie van diplomatiek druk zetten in combinatie met het helpen zoeken naar oplossingen, stelt Kroonenberg. "Je kan ook met landen uitonderhandelen dat je ze helpt met het faciliteren van het terugnemen van de hier afgewezen asielzoekers.

Daarmee doelt Kroonenberg op de asielopvang-deal die de EU met Turkije afsloot in 2015. "Toen hebben we drie miljard euro beschikbaar gesteld om in Turkije gestrande vluchtelingen daar te houden. In die termen zou je moeten denken richting landen van herkomst die hier afgewezen asielzoekers terug nemen."

Nederland kan leren van Duitsland

Ondertussen heeft hoogleraar migratie en WODC-onderzoeker Leerkes een praktische oplossing van alle problemen van uitgeprocedeerde asielzoekers: Nederland kan leren van bijvoorbeeld Duitsland. "Afgewezen asielzoekers die niet terug kunnen, komen daar in sommige gevallen in aanmerking voor een leer-werktraject", zegt Leerkes in de Volkskrant.

"Dat leidt veelal tot goed gekwalificeerd werk." Ook voor werkgevers zou dat interessant zijn, zegt Leerkes.

Mensen krijgen bepaalde vaardigheid

Volt-Kamerlid Koekkoek schaart zich achter dit plan van Leerkes. "Dit spreekt ons zeker aan. Vanuit de Europese commissie is begin dit jaar het voorstel om veel mensen buiten de EU aan te trekken, omdat er nu eenmaal een groot tekort is aan arbeidskrachten in Europa."

"En tegelijkertijd heb je hier mensen die hier niet mogen werken maar dat wel willen en sowieso niet terug willen naar hun land van herkomst. Je kan ook voorwaarden verbinden aan hun verblijf, dat ze hier tijdelijk aan de slag kunnen. Maar dan stuur je mensen terug met een bepaalde vaardigheid."

'Chaotisch plan'

Kroonenburg ziet juist niets in het Duitse model van een leer-werk traject. "Dit is een tamelijke chaotisch plan om aan de sterkte behoefte van arbeidskrachten binnen Europa te voldoen. In feite moedig je daarmee de komst van mensen aan die niet eens weten of ze hier überhaupt mogen blijven maar je laat ze wel in de veronderstelling dat ze wel kans maken op een verblijf als er goed naar hun situatie wordt gekeken. Daarmee vergroot je dit deel van ons asielprobleem alleen maar."

Kroonenburg benadrukt tot slot: "Je zou eigenlijk veel eerder in de asielprocedure het onderscheid moeten maken tussen 'veiligelanders' en kansrijke asielzoekers. Je moet dus veel eerder de veiligelanders kunnen terugsturen. Daar komt nog bij dat de asielzoekers minimaal via een vellig land binnen Europa zijn doorgereisd naar ons land. Op basis van dat gegeven moet Nederland gewoon kunnen zeggen: sorry, maar we nemen deze mensen hier niet op."

Het kabinet heeft besloten een pilot voor de opvang van dakloze arbeidsmigranten met drie jaar te verlengen. De gemeente Venlo is verheugd: daar is het project een groot succes. "De straten zijn veel leger. En je wil voorkomen dat mensen doodgaan."

De naar schatting tienduizend dakloze arbeidsmigranten uit de EU die in Nederland verblijven hebben zonder langdurig verblijf of inschrijving bij de gemeente geen recht op opvang of zorg, met alle gevolgen van dien.

Duizenden arbeidsmigranten

Met zeven miljoen euro van het Rijk hebben gemeenten die meedoen aan een pilotprogramma extra plekken ingericht om de arbeidsmigranten toch op te kunnen vangen. Venlo is een van die gemeenten. In de regio Noord-Limburg werken zo'n 53.000 arbeidsmigranten, waarvan 13.500 in Venlo.

Wethouder Jacques Smeets doet daarom graag mee. Venlo trekt als grensgemeente en als grootste tuinbouwgebied in de EU veel bedrijvigheid. "Mensen worden door uitzendbureaus hierheen gehaald, maar ze raken hun werk kwijt en staan opeens op straat, zonder onderdak en inkomsten. Dat veroorzaakt overlast."

Overleven

"Mensen slapen overal: in tentjes, in de bossen, in parkeergarages. Ze vallen soms mensen lastig. Je moet je voorstellen wat dat mentaal met arbeidsmigranten doet, als je zo moet overleven. De verleiding om drank en drugs te gebruiken is dan groot", zegt Smeets.

De gemeente Venlo biedt nu structureel een tijdelijke opvang aan arbeidsmigranten om hen zo opnieuw naar werk en onderdak te begeleiden, of hen met de juiste hulp vrijwillig te laten terugkeren naar hun land van herkomst.

'Voorkomen dat mensen doodgaan'

Deze aanpak is noodzakelijk, denkt de wethouder. "Op de toptijd zagen we 40 tot 75 arbeidsmigranten op straat leven. Je wil voorkomen dat er mensen doodgaan op straat. Door de aanpak zien we dat het aantal daklozen terugloopt. Het probleem wordt beheersbaarder. Je krijgt grip op deze doelgroep."

De pilot in Venlo omvat een speciale opvanglocatie voor dakloze arbeidsmigranten. Het Leger des Heils werkt hier samen met stichting Barka, die ervaring heeft met de doelgroep. Het voormalige verzorgingstehuis Beerendonck biedt plek aan maximaal vijftien mensen. De meerderheid is afkomstig uit Polen.

Intensieve begeleiding

Het gaat vooral om mensen die al langere tijd of meerdere keren dakloos zijn geweest. Vaak hebben ze te maken met psychische problemen of verslavingsproblematiek. Niet iedereen komt er binnen: de opvang is tijdelijk en bedoeld om mensen door middel van intensieve begeleiding weer aan het werk te helpen.

Krzysztof is zo'n arbeidsmigrant die hoopvol naar Nederland trok, maar zijn werk verloor en wekenlang op straat belandde. Hij vond het leven op straat zwaar. Hij voelde zich eenzaam, vernederd en onzeker over de toekomst.

'De straat is niet mijn wereld'

In De Beerendonck kwam hij tot rust en kreeg hij psychische hulp. Hij is heel dankbaar: er is nu zicht op een baan in de logistiek en onderdak. "Ik kan nu snel herstellen. Ik wil niet op straat leven, want dat is niet mijn wereld", vertelt hij.

"Ik heb hulp gezocht, en gelukkig heb ik die gekregen. Ik weet nu dat ik volgende week een baan heb en accommodatie. Zo kan ik verder bouwen aan mijn leven."

80 procent geholpen

In maart kwam de gemeente Venlo met een tussentijdse evaluatie van de pilot, die succesvol lijkt. De andere vijf gemeenten waren al eerder begonnen en kwamen tot dezelfde conclusie.

Meer dan 80 procent van de deelnemers werd door het project geholpen. De helft van de 44 mensen die zich aanmeldden vond een nieuwe baan. Zes keerden vrijwillig terug naar hun land van herkomst en acht mensen worden nog steeds begeleid.

'De straten zijn leger'

Voor de overige 20 procent heeft de pilot niet gewerkt. Eén persoon werd doorverwezen naar de maatschappelijke opvang, en bij zeven anderen is het traject stopgezet door slecht gedrag. In de opvanglocatie geldt een zerotolerancebeleid met betrekking tot alcohol en drugs.

Wethouder Smeets is erg blij met deze resultaten. "De straten zijn echt een stuk leger. Het project doet ertoe." De mogelijkheid om vroeg in te grijpen maakt het verschil, denkt hij. "Zo kunnen we mensen naar een duurzame oplossing begeleiden, of naar ander werk."

Terugkeer

"Hulp bij vrijwillige terugkeer naar het land van herkomst is ook een oplossing", vervolgt Smeets. Dit was het geval bij Andrzej. Na het verlies van zijn baan was hij zijn alcoholverslaving niet meer de baas, en besloot hij met hulp van Stichting Barka vrijwillig terug te gaan naar Polen.

Daar werkt hij nu als kok in een gemeenschap van Stichting Barka, waar hij ook voor zijn alcoholverslaving wordt behandeld. "Het was moeilijk, maar ik kon kiezen om terug te gaan naar Polen. Ik heb daar geen spijt van. Hier kan ik helpen en zijn ze blij met me, omdat ik kok ben van beroep. Het alternatief was dat ik weer op straat zou belanden."

In gesprek met sector

Het doel van de pilot is volgens wethouder Smeets ook om het systeem aan te pakken. Werkgevers en de uitzendbranche moeten ook veranderen, vindt hij. "Die halen mensen hierheen. Dat mag, in Europa mag je vrij reizen, maar het leidt soms tot excessen."

Een groot gedeelte van de bedrijven doet het goed, ziet Smeets, maar een deel niet. Met die bedrijven moeten afspraken worden gemaakt. "We moeten in gesprek met de branche en een convenant afspreken." Dat ben je aan de arbeidsmigranten verplicht, stelt de wethouder.

Waarschuwen

Smeets: "Mensen worden onder valse voorwendselen van heinde en verre hierheen gehaald, en vallen op een gegeven moment terug. Zonder dak boven hun hoofd, zonder baan."

Andrej waarschuwt jongeren in Polen nu om niet dezelfde fouten te maken die hij maakte toen hij naar Nederland kwam. "Jonge mensen komen naar Nederland en hun eerste vraag gaat niet over waar de supermarkt is en ze eten kunnen krijgen, maar waar de dichtstbijzijnde coffeeshop en dealer zijn."

Nieuwe fondsen

Na 2025 stopt de pilot, maar de gemeenten hebben vorige week het nieuws gekregen dat de financiering in de voorjaarsnota geregeld is voor de opvang tot 2028. Er komt acht miljoen euro per jaar beschikbaar.

"Dat is positief nieuw", zegt wethouder Smeets. "Begin mei verwachten we een Kamerbrief daarover. Hoe de verdeling van middelen tussen de gemeenten eruit ziet, is nu nog niet duidelijk."

Apple en Meta krijgen van de Europese Commissie samen een boete van zo'n 700 miljoen euro voor het overtreden van de Digital Markets Act. Deze wet richt zich op techbedrijven die zo groot zijn dat ondernemers en consumenten bijna niet zonder hen kunnen.