Waarom wordt mensenhandel niet beter aangepakt, en wat maakt dat zo moeilijk? Die vraag kregen we in de chat van EenVandaag. We zochten het uit.

Mensenhandel is het misbruik van iemand door diegene te dwingen iets te doen en daar zelf voordeel uit te halen, legt senior adviseur Kim Brouwers van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel uit. Dit onafhankelijke instituut onderzoekt mensenhandel en adviseert de regering over de aanpak hiervan.

'Verandert mee met maatschappij'

In de wet is mensenhandel een complex en lang wetsartikel met diverse vormen, zoals seksuele-, criminele- en arbeidsuitbuiting. Hoe deze vormen er in de praktijk uitzien, verandert deels mee met maatschappelijke ontwikkelingen. Zo zijn er de laatste jaren vaker gevallen van criminele uitbuiting waarbij jongeren worden ingezet voor criminele activiteiten, zoals het uithalen van drugs of het plaatsen van explosieven. Dat blijkt uit de Monitor Mensenhandel 2019-2023 van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel.

"Het is niet gemakkelijk om mensenhandel effectief aan te pakken. De uitdagingen zitten op verschillende momenten in het proces, van signalering tot opsporing en hulpverlening", vertelt Brouwers.

'Slachtoffers weten niet dat ze slachtoffer zijn'

Mensenhandel is allereerst lastig te signaleren, omdat slachtoffers vaak geen aangifte doen. Ze worden geïntimideerd, bedreigd of zijn bang voor de gevolgen van een stap naar de politie. Daarnaast beseffen sommige mensen zelf niet dat ze slachtoffer zijn, en geven ze zichzelf de schuld, legt de adviseur van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel uit.

"Daarom is het belangrijk dat opsporingsdiensten en andere professionals die met mogelijke slachtoffers in aanraking komen, bijvoorbeeld in de zorg, alert zijn op signalen van mogelijke mensenhandel en ernaar kunnen handelen."

Kwetsbare positie

Slachtoffers bevinden zich vaak in een kwetsbare positie en hebben een klein sociaal netwerk. Het gaat bijvoorbeeld om beïnvloedbare jongeren die thuis weinig steun ervaren, mensen met financiële problemen of arbeidsmigranten die niet goed op de hoogte zijn van hun rechten.

"Bovendien kunnen mensen iets doen wat in eerste instantie vrijwillig is, maar waar ze na een tijdje niet meer achter staan. Dan zijn ze al afhankelijk van de situatie en is het moeilijk om eruit te komen", vervolgt ze.

Buitenlandse sekswerkers

"Waar we een enorme toename in zien, is in mensenhandel van buitenlandse sekswerkers. Ik krijg echt buikpijn van de grote schaal waarop er misbruik wordt gemaakt van hun kwetsbaarheid", zegt landelijk officier van justitie Maarten Noordzij, die zich bezighoudt met het thema mensenhandel. "Het Openbaar Ministerie (OM) heeft het gezag over de opsporing door de politie en arbeidsinspectie en neemt daarna de vervolging op zich", licht hij de rol van het OM toe.

"Het gaat vaak om Zuid-Amerikaanse, Chinese en Oost-Europese vrouwen die uit een kansarme situatie komen. Ze spreken de taal niet, kennen hun rechten niet en zijn volledig afhankelijk van de pooiers voor wie ze werken", legt Noordzij uit.

'Verklaring zinloos'

"Wat dit extra lastig maakt, is dat er een internationale component aan zit", vervolgt hij. "Ze werken kort op één plek en verplaatsen zich daarna binnen Nederland of de Europese Unie (EU). Hoewel de Europese samenwerking goed verloopt, kost het gewoon meer tijd om bewijs te vinden en verdachten aan te houden dan wanneer je dat alleen in Nederland hoeft te doen."

"Vaak willen deze slachtoffers geen verklaring afleggen, bijvoorbeeld omdat ze bang zijn of denken dat het zinloos is in de korte tijd dat ze hier zijn", voegt hij toe.

Samenwerking kan effectiever

Als slachtoffers geen melding maken, moeten signalen van mensenhandel komen van de politie, arbeidsinspectie of mensen in de omgeving. Hoewel Nederland in internationaal onderzoek lof krijgt voor de samenwerking tussen verschillende partijen, kan die volgens de Nationaal Rapporteur Mensenhandel nog effectiever.

Er is op dit moment te weinig coördinatie tussen alle partijen die betrokken zijn, schrijft het instituut in een adviesbrief aan de minister van Justitie en Veiligheid. "Veel van de knelpunten in de aanpak van mensenhandel vinden hun oorsprong in onduidelijkheid over rollen en verantwoordelijkheden, gebrek aan strategische aansturing en heldere besluitvormingsprocedures en procesafspraken", motiveert de Nationaal Rapporteur haar verzoek om betere coördinatie.

Opvangplekken

"Het is belangrijk om slachtoffers direct uit hun situatie te halen en naar een veilige opvangplek te brengen, maar het opvangsysteem is complex", zegt Brouwers. De organisatie van de opvang verschilt per regio. Er bestaan plekken voor specifieke groepen slachtoffers, zoals slachtoffers van arbeidsuitbuiting, maar daarnaast zijn er ook meer algemene plekken, zoals maatschappelijke opvang en vrouwenopvang.

Voor hulpverleners is het soms een uitdaging: als iemand niet aan de eisen van een specifieke plek voldoet, blijven ze maar met slachtoffers heen en weer slepen. Bovendien is er geen overzicht van het aantal plekken dat gemeenten beschikbaar hebben. "Hulpverleners melden soms dat opvanglocaties vol zijn, maar precies weten we het daarom niet."

Aan veerkracht werken en je rechten leren kennen

In opvanglocaties krijgen slachtoffers ook hulp om hun ervaringen te verwerken en veerkracht op te bouwen. Zo moet ook voorkomen worden dat mensen opnieuw slachtoffer worden. "Er is bijvoorbeeld een speciaal programma voor jonge meiden die slachtoffer zijn geworden dat zich richt op het opbouwen van zelfvertrouwen. Welke keuzes heb ik gemaakt, welke gevolgen hadden die, welk gedrag leidde tot de situatie?" vertelt Brouwers.

"Je wil dat ze meer weerstand kunnen bieden aan mooie praatjes." In andere hulpprogramma's ligt de nadruk op het informeren over de rechten die je hier in Nederland hebt. "Veel arbeidsmigranten beseffen niet dat er een ondergrens is aan wat acceptabel is. Ze zien zichzelf daarom niet als slachtoffer, terwijl ze wel worden uitgebuit."

'Dwang en uitbuiting moeilijk te bewijzen'

De aanpak van mensenhandel wordt niet alleen bemoeilijkt door knelpunten in de signalering en opvang, maar ook in de vervolging van daders. "Zelfs als er meerdere signalen zijn die erop wijzen dat er mogelijk sprake is van mensenhandel, kan het voor het OM moeilijk zijn om dit te bewijzen", zegt de adviseur van De Nationaal Rapporteur Mensenhandel.

"We moeten bewijzen dat arbeid of diensten zijn afgedwongen én dat er sprake is van uitbuiting", vult Noordzij, landelijk officier van justitie, aan. "Dat zijn complexe onderdelen die lastig te bewijzen zijn." Hierdoor komen relatief weinig zaken voor de rechter. "Er zijn jaarlijks 180 tot 200 zaken, terwijl we drie tot vier keer zoveel onderzoeken uitvoeren. Vaak lukt het niet om het bewijs rond te krijgen", zegt Noordzij.

'Iemand die bang is verklaart niet graag'

"Er is momenteel wel een wetsvoorstel om de wet minder complex te maken. Hopelijk wordt daarmee de hoge eis van uitbuiting lager en wordt het makkelijker om dwang te bewijzen", vertelt Noordzij. "Ook wordt de strafbaarstelling uitgebreid zodat arbeidsuitbuiting makkelijker aangepakt kan worden."

"Maar de complexiteit van de wet is niet het grootste knelpunt. Dat is toch vooral het rondkrijgen van het bewijs", zegt hij. "Dat blijft lastig, want iemand die bang is voor iemand anders verklaart daar niet graag over."

Prikkel voor daders weg

Tot slot kan de motivatie voor daders om door te gaan worden weggenomen. "Het opsporen van slachtoffers en veroordelen van daders is belangrijk, maar zolang het een lucratief verdienmodel blijft met een relatief lage pakkans, stopt het niet", zegt Brouwers.

Daarbij moet begrepen worden dat daders creatief zijn in het vinden van nieuwe manieren om slachtoffers uit te buiten. Je ziet nu bijvoorbeeld dat uitbuiting deels online plaatsvindt. "Daar kunnen jongeren 'makkelijk snel geld verdienen' door posts te plaatsen. En er wordt online geadverteerd voor sekswerkers die vervolgens uitgebuit worden", geeft Noordzij als voorbeelden.

Verder buiten beeld door digitalisering

De online verschuivingen verklaren mogelijk ook waarom minderjarige slachtoffers steeds verder buiten beeld lijken te raken. Volgens schattingen zijn er veel meer minderjarige slachtoffers dan het aantal dat CoMensha in beeld heeft.

"Je moet dus beseffen dat mensenhandel meeverandert met maatschappelijke ontwikkelingen en dat je daar de aanpak op moet aanpassen", zegt de adviseur van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel.

Juist kansen

Toch biedt digitalisering ook kansen, ziet officier van justitie Noordzij. "Hoewel het mensenhandel complexer kan maken, kan het tegelijkertijd de opsporing gemakkelijker maken doordat nieuwe technologieën beschikbaar zijn, zoals digitale surveillance, lokprofielen en webcrawlers."

"Hiermee kunnen we situaties opsporen die anders onzichtbaar blijven. Ik denk daarom dat digitalisering mensenhandel niet alleen complexer heeft gemaakt, maar dat we ons moeten richten op de kansen die dit ons biedt om dit probleem beter aan te pakken", besluit hij.

Als kinderen van een verzetsstrijder mochten ze na de oorlog naar vakantiehuis 'de Terrorist' op Ameland: een toevluchtsoord voor rouwende weduwen en kinderen van verzetshelden. Nu komen ze er nog. "De Terrorist gaf ons plezier."

"Kijk, daar komt de boot naar Ameland al aan." Tachtiger Tiede van der Weij wijst zijn oudste zus Greet op de aankomende veerpont, terwijl hij haar stevig bij de arm houdt. Ook zijn twee andere zussen, Willy en Ini van der Weij, beginnen te stralen. "De traditie is er nog steeds: op vakantie naar ons eiland."

Mooie herinneringen

Spontaan beginnen de vier tachtigers de liedjes te zingen die ze er leerden als kind. "Terrorist, Terrorist, als eenieder eens wist, o hoe fijn o hoe fijn, dat zal zijn. Ameland, Ameland, bos en zee, duin en strand, met zijn schoonheid, vond ieder zo fijn." Als ze de loopplank van de pont oplopen komen alle herinneringen weer bovendrijven.

Bron: Familie Van der Weij

Zorg voor rouwende weduwen

Nadat hun vader, verzetsstrijder Pieter van der Weij, was omgekomen in de oorlog, bleef hun 34-jarige moeder alleen achter met haar vier jonge kinderen. De overgebleven verzetsleden wilden dat de weduwen en hun kinderen niet aan hun lot werden overgelaten, vertelt Ini.

Op Ameland stond een barak die tijdens de oorlog door Duitse soldaten was gebruikt. Die werd opgeknapt om als vakantiehuis te dienen voor rouwende weduwen en hun kinderen, die er twee weken per jaar gratis op vakantie mochten om even aan de ellende te ontsnappen. Er werd voor hen gekookt en gezorgd door twee oud-koeriersters uit het verzet. Ook de familie Van der Weij stapte kort na het einde van de oorlog op de veerboot.

Van scheldnaam naar geuzennaam

Bijna tachtig jaar later vaart het viertal weer naar Ameland. Al snel komen er foto's op tafel van de vakanties in de Terrorist. "De Duitsers noemden verzetsmensen terroristen, het is dus een scheldnaam", legt Ini uit. "Het werd een geuzennaam voor het verzet". Toen het vakantiehuis er kort na de oorlog kwam, was het voor het verzet direct duidelijk welke naam het moest krijgen: 'de Terrorist'.

"Nu kun je het woord terrorist natuurlijk eigenlijk niet zomaar gebruiken", lacht Willy, "omdat het een negatieve lading heeft. Maar voor ons betekent de Terrorist juist iets positiefs, en geeft het een warm gevoel. We speelden eindeloos op het strand, zongen en hadden plezier. Het was ontspannen, in één woord geweldig."

Generaties

Op oude videobeelden en foto's uit 1946 en de jaren erna zie je alleen maar uitgelaten, blije mensen, vertelt Auke Zeldenrust. De journalist schreef een boek over het bijzondere vakantiehuis: Oorlogstranen op Ameland. "Het schrijnende is dat je op die zwart-witbeelden alleen maar moeders met kinderen ziet. De vaders zijn er niet, die zijn allemaal omgekomen in de oorlog."

"Die vrouwen en kinderen wilde ik een stem geven. De verhalen die we tot nu toe kennen gaan vooral over de mannen, de verzetshelden. Over de achterblijvers werd niet geschreven. Maar zij zijn ook slachtoffers van de oorlog. Zij moesten verder, zonder man of vader. Dat verdriet werkte vaak door in volgende generaties."

Zwaar getroffen

"Onze opa had een drukkerij in Leeuwarden, waar onze vader en twee ooms ook werkten. Zij drukten in de oorlog de illegale kranten Trouw en Vrij Nederland", vertelt Tiede. Ze werden verraden en belandden afzonderlijk van elkaar in Duitse concentratiekampen. "Mijn vader moest onder verschrikkelijke omstandigheden werken", zegt Ini. "Hij is net zoals de andere familieleden aan uitputting gestorven."

De familie Van der Weij is daarmee een van de zwaarst getroffen families van het Friese verzet. Maar liefst vier gezinsleden waren in één klap weg, benadrukt Auke Zeldenrust. Pas veel later werd duidelijk wat er precies met hen gebeurd was.

Bron: Fries Verzetsmuseum

Geen papa

Op het dek van de veerpont kijken ze uit over de Waddenzee en vertellen Tiede en zijn zussen Greet en Ini dat ze nog herinneringen hebben aan hun vader. Hun zusje Willy heeft dat niet. "Mijn moeder was in verwachting van mij toen mijn vader werd opgepakt", zegt ze. "Hij heeft nog wel te horen gekregen dat zij zwanger was. Maar hij heeft mij nooit gezien."

"Ik was als jong meisje vroeger vaak opstandig, en vroeg me dan soms af: waarom heb je verzetswerk gedaan? Ik kon het woord papa niet horen. Dan gingen mijn haren recht overeind staan. Ik heb een vader gehad, maar nooit een papa. Een papa is iemand die er altijd voor je is, maar die heb ik nooit gehad."

Gezwegen

"Mijn moeder sprak nooit over de oorlog", zegt Greet terwijl Ameland langzaam in zicht komt. "Je merkte niks aan haar. Wij wisten niet hoe ze zich voelde of wat er in haar omging. Had ze maar wel gesproken, dan wisten we veel meer. Later hoorden we van andere kinderen van verzetsfamilies dat ook hun moeders altijd hebben gezwegen over de oorlog."

"Ze wilde haar kinderen niet belasten met de oorlog", denkt Ini. "Ze wilde vooruit kijken, positief blijven", vult Tiede aan. "We zijn heel trots op haar", zeggen ze alle vier in koor. "Petje af hoe zij dit heeft gedaan. Zo'n sterke vrouw. Ze leerde ons nooit bij de pakken neer te gaan zitten en zelfstandig te zijn."

Delen is helen

Zou hun moeder haar verdriet wel gedeeld hebben met de andere weduwen in de Terrorist? Ze weten het niet. "Misschien wel. Of misschien was alleen de saamhorigheid, het samenzijn met de andere vrouwen al troostend", vragen de vier zich af.

De Terrorist moest de weduwen ontzorgen, maar onbedoeld ontstond er zeker nóg iets bijzonders, zegt Zeldenrust na onderzoek voor zijn boek. "Een hechte lotgenotengroep avant la lettre", noemt hij het. "Want zoiets bestond in die tijd nog helemaal niet. De vrouwen konden hier plezier maken, maar ook hun verdriet delen en daarmee een beetje helen. Daarmee gaf de Terrorist niet alleen even plezier, licht en lucht in alle ellende, maar ook veerkracht", volgens Zeldenrust.

Onze Terrorist

"De barak heeft wel een likje verf nodig!" lacht Tiede, als hij samen met zijn zussen een kijkje neemt bij het houten gebouw waar zij als kind zoveel vakanties hebben doorgebracht. De barak staat er nog, maar op een andere plek als destijds, en wordt nu opgeknapt. "Het is nog altijd een vakantiehuis, maar dan voor jongeren. Er komen ook veel Duitse jongeren nu", weet Willy.

"De buitenkant is nog precies als toen. Hier zette onze moeder ons altijd het raam uit. Dan klommen we zo de duin over naar het strand", vertelt Tiede. "Ik weet niet wat ervan overblijft na de verbouwing", verzucht Greet. "Is het dan nog wel onze Terrorist?" "Dat kunnen we volgend jaar bekijken", lacht Tiede. "Dan gaan we weer. Want het is en blijft onze Terrorist."

Blije koeien in de wei, volop ruimte in de stallen, bloemetjes en bijtjes: voedselproducenten wekken op verpakkingen graag de indruk dat ze duurzaam bezig zijn, maar de realiteit is vaak anders.

Veel consumenten letten in de supermarkt op of producten goed zijn voor mens, dier en milieu. Producten die claimen 'natuurlijk', 'milieuvriendelijk' of 'diervriendelijk' te zijn, doen het goed. Maar hoe eerlijk zijn deze claims eigenlijk? Organisaties als Wakker Dier luiden de noodklok.

'Ziet er groener uit dan het is'

Zij stellen dat 'greenwashing' in de supermarkt aan de orde van de dag is, en consumenten zo worden misleid. Wie bijvoorbeeld langs de rij met zuivelproducten loopt, ziet veel groene weiden op de verpakkingen staan.

"Allemaal plaatjes die de consument een goed gevoel geven over de duurzaamheid", zegt Leonie Vestering van Wakker Dier. "Maar vaak zijn deze claims niet waar. Onder meer bij zuivelproducten speelt dit al jaren. Het is in veel gevallen gewoon greenwashing: een niet-duurzaam product er veel groener uit laten zien dan het in werkelijkheid is."

42 procent overdreven, onjuist of ronduit misleidend

Edwin van Houten, directeur Consumenten bij de Autoriteit Consument en Markt (ACM), bevestigt de zorgen van Wakker Dier. "Veel bedrijven hebben de neiging nogal absolute uitspraken te doen, of ze komen met vage, niet onderbouwde duurzaamheidsclaims, zoals 'CO₂-neutraal' of 'groen'. Als je zo'n claim niet kunt staven met harde feiten, dan misleid je de consument."

Uit onderzoek van de Europese Commissie naar de voedingsindustrie blijkt dat zo'n 42 procent van alle groene claims overdreven, onjuist of ronduit misleidend zijn. In datzelfde onderzoek van enkele jaren geleden concludeerde de Commissie dat in 59 procent van de gevallen de gemaakte duurzaamheidsclaims niet of onvoldoende met bewijs werden onderbouwd.

ACM komt met actieplan

De Autoriteit Consument en Markt komt nu met een actieplan tegen misleidende duurzaamheidsclaims in de voedingsindustrie. "Binnenkort schrijven we een brief aan de hele sector. De strekking daarvan is: 'Let op, er zijn duidelijke regels waar je je als bedrijf aan dient te houden'."

Van Houten vindt dat bedrijven beter hun best moeten doen om eerlijk en transparant te zijn. Producenten krijgen straks de ruimte om verbeteringen door te voeren. "Daarna gaan wij steekproeven uitvoeren, en dan zullen we zien hoe het ervoor staat. Als bedrijven niet duidelijker worden en halsstarrig blijven zeggen 'ik ben wel duurzaam', zonder onderbouwing, dan kunnen wij boetes opleggen."

Ondermijnt eerlijke concurrentie

Die boetes kunnen flink oplopen, vertelt de ACM-directeur: "Tot zo'n 900.000 euro, of een bepaald percentage van de omzet. Met dat laatste kun je in de miljoenen uitkomen, afhankelijk van de grootte van een bedrijf."

Greenwashing ondermijnt volgens Van Houten ook eerlijke concurrentie. "Een onderneming die écht investeert in duurzaamheid kan zich op deze manier niet onderscheiden van bedrijven die slechts doen alsof."

'ACM onderzoekt een paar zaken per jaar'

Onderzoeker Koen Boone van Wageningen University & Research (WUR) werkt aan de ontwikkeling van één duurzaamheidskeurmerk. "Zo'n label moet niet alleen voor de consument, maar ook voor de overheid en investeerders duidelijkheid geven over hoe groen een product daadwerkelijk is."

Hij vindt het actieplan van de ACM een goede zaak, maar plaatst ook kanttekeningen. "Het is heel goed dat ze valse duurzaamheidsclaims onder de loep nemen. Maar ze kunnen misschien tien zaken per jaar onderzoeken, terwijl je eigenlijk meer naar een structurele oplossing toe zou willen."

Duidelijk keurmerk

Met zo'n brede oplossing is de Europese Commissie bezig: het zogeheten Green Claims Directive. Dat is nieuwe regelgeving in de maak, waarbij gekeken wordt naar de effecten over de hele productieketen, niet alleen maar naar een klein stukje.

Boone: "Wordt bijvoorbeeld het ene positieve aspect niet teniet gedaan door een slechtere prestatie elders?" Zelf is hij samen met collega's bezig één duidelijk label te ontwikkelen, vertelt de Coördinator Duurzame Ketens van de WUR.

Simpel en duidelijk label

"Je kunt het vergelijken met het energielabel of met de Nutri-Score", licht Boone toe. "Zodat je als consument - bijvoorbeeld door een score van A tot E - in één blik een indruk krijgt over hoe duurzaam een product is."

"Allerlei aspecten worden meegenomen. Uiteindelijk zal het veel makkelijker worden voor bedrijven om te weten wat wel en niet mag, maar ook voor instanties om te controleren of een claim klopt."

'90 procent is sloopmelk'

Ook Wakker Dier hoopt op meer duidelijkheid voor de consument. "Het is ontzettend lastig om te beoordelen welke claims wel en welke niet kloppen", vertelt Vestering.

"Feit is dat 90 procent van de melk in de schappen 'sloopmelk' is, zoals wij dat noemen. Melk dus van koeien die op intensieve wijze worden gehouden, met weinig oog voor dierenwelzijn of milieuvoordelen. En dat staat haaks op het idyllische plaatje dat op de verpakking prijkt."

Bestaande labels

Er zijn een aantal keurmerken die nu al betrouwbaar zijn, zoals bijvoorbeeld het EU-Ecolabel, Fairtrade en het Beter Leven-keurmerk. Die laatste is specifiek gericht op dierenwelzijn.

Het is volgens experts een goed teken als de uitleg over duurzaamheid heel duidelijk en concreet is. Wees vooral kritisch bij vage termen zonder toelichting, benadrukken zij.