De verdachte van de dodelijke steekpartij in Rotterdam werd gisteravond overmeesterd door een groep omstanders. Dit zorgde ervoor dat de man niet nóg meer slachtoffers maakte. De rol van omstanders bij dit soort incidenten is belangrijker dan gedacht.

"We zien eigenlijk dat omstanders in alle vormen van conflicten en geweld op straat een hele belangrijke rol spelen in het ingrijpen en deëscaleren van de situatie", vertelt bijzonder hoogleraar Dynamics of Crime and Violence aan de UvA Marie Lindegaard. "In negen van de tien gevallen waar geweld plaatsvindt, nemen omstanders een heel belangrijk rol in het stoppen van geweld."

Omstander-effect

De acties van omstanders in Rotterdam en eerder deze maand in Den Haag, toen een man werd belaagd in een tram vanwege zijn seksualiteit, verbazen de hoogleraar dus niet. Maar hoe komt het dan dat er vaak in dit soort situaties wordt gesproken van een omstander-effect? Of ook wel, het idee dat hoe meer mensen er bij een incident aanwezig zijn, hoe kleiner de kans is dat iemand ingrijpt.

"Het effect werd verklaard door het idee dat mensen niet zo goed weten wat ze moeten doen", legt de hoogleraar uit. "En als ze dan in een situatie terechtkomen waar anderen niks doen, dan hebben ze de neiging om hetzelfde te doen. Dus het idee is eigenlijk dat mensen elkaars gedrag kopiëren."

'Mensen schieten juist te hulp'

Maar achteraf blijkt hier vrij weinig van waar te zijn, vertelt Lindegaard. Zij deed eerder onderzoek naar dit fenomeen.

"Dat effect zou mogelijk kunnen bestaan in een situatie waar heel weinig mensen aanwezig zijn en waar die mensen die aanwezig zijn ook instructies hebben gekregen dat ze niets moeten doen. Maar als dat niet het geval is, zie je juist dat mensen eerder geneigd zijn om te hulp te schieten en de situatie op verschillende manieren te deëscaleren."

Elkaar aanvullen

Voor het onderzoek gebruikte de hoogleraar camerabeelden uit het dagelijks leven. Haar onderzoek is dus niet gebaseerd op een experiment, zoals veel andere wel zijn.

"Wat mensen typisch doen, is dat zij elkaar aanvullen. De ene probeert bijvoorbeeld een dader af te leiden, dan gaat die andere persoon het slachtoffer verzorgen, een ander belt de politie." Dat is een heel andere dynamiek dan die wordt nagebootst in een lab.

Vrouwen en mannen hetzelfde

Aan de hand van haar onderzoek heeft Lindegaard, naast de echtheid van het omstander-effect, ook kunnen ontdekken of er een verschil is tussen hoe mannen en vrouwen omgaan met het eventueel te hulp schieten in gevaarlijke situaties.

"We dachten heel lang dat mannen en vrouwen zich anders zouden gedragen in dit soort situaties." Achteraf bleken deze verschillen heel erg klein te zijn, vertelt ze. Zowel mannen als vrouwen doen even vaak een poging om een slachtoffer te beschermen. Wel zijn mannen in het algemeen actiever en grijpen ze meer en eerder in dan vrouwen. "Vrouwen helpen vaker in de naloop van een geweldsincident."

Niet in je eentje helpen

En alhoewel de hoogleraar dus positief is over het aantal mensen dat ingrijpt tijdens gevaarlijke situaties, waarschuwt ze ook dat het zeer gevaarlijk kan zijn. "Als je ingrijpt in een steekincident, dan loop je wel echt risico's. Een actieve rol innemen, doen mensen en dat hoeft ook niet gevaarlijk te zijn. Maar het is wel belangrijk om het samen met anderen te doen."

Ze geeft dan ook als tip om je iets terughoudender op te stellen wanneer je alleen bent. "Probeer contact te zoeken met andere omstanders en probeer samen op te trekken", adviseert Lindegaard.

Aanstaande zondag zijn er landelijke verkiezingen in Duitsland. Gelsenkirchen, een stad in het Ruhrgebied, was decennialang een links bolwerk maar kan nu een van de eerste steden in West-Duitsland worden met de radicaal rechtse AfD als grootste partij.

Onze verslaggevers waren in Gelsenkirchen, en spraken naast lokale bewoners ook met de lokale lijsttrekkers van de sociaaldemocratische partij SPD en de radicaal-rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD).

Voormalig industriegebied

Gelsenkirchen, een stad met 250.000 inwoners, staat bekend als de armste van Duitsland met hoge criminaliteitscijfers. De verloedering is overal zichtbaar: talloze leegstaande huizen zijn dichtgetimmerd of bedekt met graffiti, terwijl afvalbergen met matrassen en koelkasten op vrijwel elke straathoek te vinden zijn.

De SPD was de afgelopen 75 jaar onafgebroken de grootste partij in Gelsenkirchen. Ze kwamen op voor de vele arbeiders in de staalindustrie en de mijnbouw. Maar die tijden zijn door het sluiten van de mijnen allang voorbij. De partij lijkt haar greep te verliezen wat kiezers écht bezighoudt.

Verloedering

In Ückendorf, een wijk in het zuiden van Gelsenkirchen, ontmoeten we SPD-lijsttrekker Markus Töns. Volgens hem is het grootste probleem van Gelsenkirchen dat de gemeente te weinig geld ter beschikking heeft.

Hij legt uit: "Straten worden niet opgeknapt, afval wordt te laat opgehaald, we hebben te weinig plekken in de kinderopvang en niet genoeg sociaal werkers. Dat zorgt voor onvrede onder de bevolking."

Oost-Europese migranten

Als tweede punt noemt hij migratie. "Gelsenkirchen kampt met de uitdaging van economische migratie uit Zuidoost-Europa." Lopend door de wijk vertelt hij dat de goedkope arbeiderswoningen in dit stadsdeel vooral Roemenen en Bulgaren aantrekken. Sinds 10 jaar mogen zij zonder vergunning in Duitsland komen werken.

"In de praktijk maken ze vooral gebruik van uitkeringen omdat ze vaak geen opleiding en diploma's hebben", voegt hij toe. "En dat zorgt voor veel problemen."

Aanslagen

De solidariteit van de mijnwerkers heeft in Gelsenkirchen plaatsgemaakt voor wantrouwen richting migranten en asielzoekers. De jonge partij AfD voelt deze onvrede feilloos aan.

Enxhi Seli-Zacharias heeft een Albanese achtergrond en is sinds 5 jaar lid van de AfD. In een koffietentje haalt ze de recente aanslagen in Duitsland aan. "Mensen voelen zich niet langer veilig in hun eigen land. Ik vind het onwijs zorgwekkend dat politici hier geen oog voor lijken te hebben."

'Remigration'

Het doel van de AfD is helder. Enxhi Seli-Zacharias: "We moeten de grenzen sluiten, met de 'remigration' beginnen en migranten met een strafblad die hier illegaal wonen terug naar hun land van herkomst sturen." Deze boodschap slaat ook bij mensen met een migratieachtergrond aan. Dit lijkt op het eerste gezicht tegenstrijdig, maar volgens Exhi, die dus zelf een migratieachtergrond heeft, is het dat niet.

De naturalisatie in Duitsland verloopt op dit moment veel te makkelijk, beargumenteert ze: "Ik vind het oneerlijk tegenover migranten die jaren geleden wel aan alle eisen hebben voldaan. Ook ik voel me ongelijk behandeld."

'We zijn allemaal Europees'

Het sluiten van de grenzen is volgens SPD'er Markus Töns geen oplossing. "Wij moeten deze groep mensen juist helpen om aan werk te komen door ze op te leiden." Ook de uitvoering is een probleem: er zijn in Duitsland, net als in Nederland, niet genoeg politie-agenten om de grensposten weer te bemensen.

Het plan van de AfD om migranten terug te sturen slaat volgens hem nergens op. "Wie moet er dan terug? Hoe maak je een onderscheid tussen Roemenen, Bulgaren, Fransen en Nederlanders? Wij zijn allemaal Europees."

Debat over partijverbod

De Duitse rechter heeft sommige afdelingen van de AfD als 'rechts-extremistisch' en 'antidemocratisch' bestempeld. Onzin, zegt Enxhi. Zij vindt dat het debat over een verbod op de partij juist ondemocratisch is. Volgens de na-oorlogse Duitse grondwet kan een partij die een bedreiging vormt voor de democratie worden verboden.

Töns ziet ook dat de AfD steeds sterker wordt in West-Duitsland. In het Oosten is het al hard op weg de grootste te worden. Maar hij heeft de strijd nog niet opgegeven. "Ik blijf me samen met de demokraten inzetten voor een betere toekomst in Gelsenkirchen."

'Durf 's avonds niet alleen over straat'

Ook op straat horen we het telkens weer: de onvrede is groot. Gelsenkirchen was ooit een fijne plek om te wonen, maar dat is het niet meer. Veel inwoners voelen zich onveilig, maar ze zijn ook teleurgesteld in de politiek.

Een vrouw van in de 60 legt op de lokale markt haar onvrede tegen ons uit. "Ik durf 's avonds niet alleen op straat te lopen. Ik heb echt het gevoel dat politici in een andere wereld leven. Ik voel me echt in de steek gelaten." Ze weet nog niet zeker op wie ze gaat stemmen. "Sowieso geen SPD. Ik ben nog aan het twijfelen, maar het zou zomaar AfD kunnen worden."