Asielzoekers uitzetten naar een veilig land? Dat lijkt met de omstreden 'Rwanda-deal' van het Britse Parlement mogelijk te worden. Wij vroegen wat jullie willen weten over deze en andere asieldeals.

Jullie vragen worden beantwoord door universitair docent Internationaal en Europees Recht aan de Radboud Universiteit Annick Pijnenburg en door onderzoeker migratie- en asielbeleid gericht op Afrika Francesco Mascini van Instituut Clingendael.

1. Waarom naar Rwanda?

"Rwanda is een ontwikkelingsland dat waarmaakt wat het zegt te doen", begint onderzoeker Mascini. Hij heeft lange tijd in verschillende Afrikaanse landen gewoond en gewerkt, hij kent Rwanda goed. "Toen ik er eind jaren '90 was, een paar jaar na de genocide, moest het land van de grond af aan weer worden opgebouwd. Inmiddels zijn zaken als de infrastructuur, zorg, en het onderwijs ongelofelijk verbeterd."

"Gedurende de opbouw van het land werd voor westerse landen duidelijk: als je iets met Rwanda afspreekt, dan leveren ze", vervolgt hij. "Al eerder maakte de Rwandese regering afspraken met bijvoorbeeld UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties, voor het overbrengen van vluchtelingen uit Libische detentiecentra naar Rwanda."

"De situatie in Libische detentiecentra, waar vluchtelingen zaten die in Europa asiel is toegezegd maar verdere procedure moeten afwachten, was zo slecht, dat die mensen ergens anders opgevangen moesten worden. Rwanda heeft die taak op zich genomen, en dat picobello uitgevoerd. Hiermee heeft het de internationale gemeenschap heel erg geholpen."

En Rwanda schiet niet alleen te hulp bij asiel- en migratieproblemen, maar staat ook in de top 5 van troepenleveranciers voor VN-vredesmissies, en helpt met haar leger in andere landen. "Dit is niet alleen nobel, maar ook strategisch", zegt Mascini. "Doordat het land zo veel doet voor de internationale gemeenschap, worden dingen tegen elkaar weggestreept. Ze krijgen weinig kritiek op hun optreden in Congo, of op binnenlands overheidsbeleid, en ontvangen wel veel ontwikkelingsgeld vanuit onder meer het Verenigd Koninkrijk."

2. Het lijkt logischer om veiligelanders niet naar Rwanda te sturen, maar per direct terug naar het land waar ze vandaan komen. Kan er een wet worden gemaakt die dat mogelijk maakt?

"Nee, dat kan niet", zegt Pijnenburg. "Als een land is aangemerkt als 'veilig land', kan het toch zo zijn dat er iemand is voor wie dat land niet veilig is, bijvoorbeeld omdat diegene behoort tot de lhbti+-gemeenschap, of omdat diegene een bepaalde politieke opvatting heeft. Mensen hebben daarom altijd recht op een individuele beoordeling van hun asielaanvraag. En als daaruit blijkt dat het land van herkomst echt niet veilig is voor iemand, dan mag diegene niet worden teruggestuurd."

Tegelijkertijd is het in de praktijk soms ook moeilijk om mensen terug te sturen, omdat we niet altijd kunnen achterhalen waar iemand vandaan komt. "Stel, iemand spoelt in het vliegtuig zijn paspoort door het toilet, en vraagt daarna asiel aan: hoe weet je dan waar diegene vandaan komt? Als ambassades uit mogelijke landen van herkomst weigeren om mee te werken, dan kunnen we iemand niet terugsturen."

Bron: EenVandaag

3. Zal gemonitord worden of mensen die naar Rwanda worden gestuurd daar veilig zijn en blijven?

Mascini: "In materiële zin hoeven we ons daar, denk ik, niet zo veel zorgen over te maken: huisvesting en toegang tot gezondheidszorg zal goed geregeld zijn. Daar krijgt Rwanda ook behoorlijk veel geld voor van het Verenigd Koninkrijk."

Het onduidelijke punt is de asielprocedure. "Het is niet zo dat de asielzoekers in Rwanda asiel aanvragen om uiteindelijk weer terug te kunnen naar het Verenigd Koninkrijk. Nee, ze vragen asiel aan om in Rwanda te blijven."

"Maar in Rwanda zijn er nauwelijks mensen die zich met individuele asielaanvragen bezighouden. Dus dat hele systeem moet worden opgebouwd, het moet mogelijk worden om in beroep te gaan en daar moeten procedures voor worden bedacht. Daar zit het risico."

Toch denkt Mascini dat het Verenigd Koninkrijk er alles aan zal proberen te doen om dit dicht te timmeren. "Want zodra er problemen komen, heb je de poppen aan het dansen, want dan is Rwanda geen veilig land meer. En dat is het hele uitgangspunt van de deal."

4. Zijn dit soort deals niet in strijd met internationale verdragen zoals de rechten van de mens?

"Het is inmiddels internationaal gewoonterecht dat je iemand niet mag terugsturen naar een land waar hij risico's loopt. Dat is iets waar heel veel landen van overtuigd zijn, en wat daardoor in het recht verankerd is geraakt", vertelt rechtsdeskundige Pijnenburg.

Toen het Verenigd Koninkrijk al in april 2022 een overeenkomst met Rwanda sloot, werd dat niet klakkeloos geaccepteerd. Het Britse Supreme Court oordeelde in het najaar van 2023 dat Rwanda geen veilig land was, en dat de overeenkomst daarom in strijd was met internationale mensenrechtenverdragen zoals het Vluchtelingenverdrag en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. "In reactie daarop heeft het Britse Parlement nu een nieuwe wet aangenomen die zegt dat Rwanda veilig is én dat dat gegeven niet kan worden aangevochten."

Toch verwachten Pijnenburg en Mascini dat het laatste woord er nog niet over is gezegd. Mascini: "De Britse regering zegt voor de zomer al de eerste mensen op het vliegtuig naar Rwanda te zetten, maar ik denk dat er eerst nog allerlei challenges in court aankomen."

5. Waarom kan Nederland niet dezelfde deal sluiten met Rwanda als het Verenigd Koninkrijk?

"Het Verenigd Koninkrijk is uit de Europese Unie gestapt, Nederland niet", verklaart Pijnenburg.

"Op het gebied van asiel hebben de lidstaten van de EU samen afspraken gemaakt. Ze hebben daarmee hun bevoegdheden deels overgedragen aan de EU. De vraag is daarmee of Nederland nog bevoegd is om een overeenkomst over asiel met een derde land te sluiten."

"Daarnaast is de vraag: stel dát Nederland zo'n deal zou mogen sluiten, mogen we dan volgens het EU-recht ook asielzoekers naar Rwanda sturen? Het antwoord daarop is 'nee'. In het EU-recht staat dat iemand die in een Europese lidstaat asiel aanvraagt, het recht heeft om in dat land te blijven tot er een beslissing is genomen over de aanvraag."

"Dat is precies wat er bij de deal van het Verenigd Koninkrijk niet gebeurt. Daar wordt de asielzoeker al tijdens de aanvraag naar Rwanda gestuurd. Maar Nederland zou dat dus volgens het EU-recht niet mogen doen", concludeert de rechtsdeskundige.

6. Is het niet handiger om ervoor te zorgen dat die mensen het in hun eigen land beter krijgen?

"Dat is zo", zegt Pijnenburg. "We kunnen proberen de economische situatie van landen te verbeteren. Maar dat moet dan wel op een structurele manier gebeuren, want de geschiedenis leert ook dat het niet altijd goed uitpakt als westerse landen zomaar ergens anders gaan ingrijpen." Bovendien is migratie iets van alle tijden, denkt Pijnenburg. "Het is iets wat je niet kan stoppen. Je kunt mensen niet tegenhouden."

"Het Verenigd Koninkrijk probeert dat momenteel wel", zegt Mascini. Zij zetten puur in op afschrikking. "Het gaat eigenlijk maar om 3000 asielzoekers per jaar die ze willen uitzetten naar Rwanda, dat is een fractie van de totale instroom, maar daarmee hoopt de Britse regering wel een signaal af te geven dat asielzoekers die illegaal het Kanaal oversteken niet welkom zijn."

Mascini vindt dat we migratie veel meer op de lange termijn, en in breder perspectief, moeten bekijken. "Er zijn zulke grote crises, zoals nu in Sudan, en als we ons daar als internationale gemeenschap weinig mee bezighouden, dan is er zo een volgende vluchtelingencrisis. Opvang van vluchtelingen is onze humanitaire plicht en aan ons om dat zoveel mogelijk in goede banen te leiden. Afschrikking is nooit de oplossing."