Ontsnappen aan armoede lijkt bijna onmogelijk in Duitsland. Zo zijn mensen die in het sociale systeem belanden er vaak volledig afhankelijk van, zien hulporganisaties in Duitslands armste stad Duisburg. Maar aan het werk gaan lijkt ook niet te lonen.

Het is een van de rijkste landen ter wereld, maar de armoedecijfers in Duitsland zijn schrikbarend: 17 procent van de bevolking leeft op of onder de armoedegrens, anderhalf miljoen maken mensen wekelijks gebruik van de voedselbank en duizenden kinderen worden dagelijks zonder eten naar school gestuurd. Wie eenmaal onderaan de ladder is geraakt, komt daar vaak niet meer weg.

Situatie verslechterd al 30 jaar

Elke woensdagmorgen vanaf 10 uur verzamelen zich ongeveer 100 mensen voor de deur bij de voedselbank in Duisburg. Sinds corona moeten ze een afspraak maken en krijgen ze een tijdslot aangewezen. Voor anderhalve euro krijgen ze een voedselpakket, waarmee ze het theoretisch een week zouden moeten kunnen volhouden.

Veel mensen hebben nog twee of drie adressen van voedselbanken elders in de stad. Günther Spikofski is bedrijfsleider bij de voedselbank in Duisburg: "Al 30 jaar zie ik de situatie verslechteren. Elk jaar komen er meer mensen bij die van de voedselbank afhankelijk zijn."

Voedselbank 'geen basisvoorziening'

Duisburg is de armste stad in de Bondsrepubliek, maar opmerkelijk genoeg zeggen hulporganisaties, zoals de voedselbank daar, dat de uitkeringen te hoog zijn. Het is voor veel mensen te comfortabel om te leven van de bijstand. De enige oplossing is wat hen betreft: maak werk lonend.

Want armoede is erfelijk, legt Günther Spikofski uit. "Wanneer jij je vader elke morgen tot 10 uur in bed ziet liggen, ga je denken dat dat normaal is. De voedselbank is een noodvoorziening, en geen basisvoorziening", legt hij uit. "Ik wil niet dat onze klanten denken dat ze van ons kunnen leven. Dat is helemaal niet de bedoeling. Als het niet lukt om rond te komen, moeten ze zich melden bij de overheid. Niet bij ons."

850 euro per maand

Voor de deur bij de voedselbank staat een mix van ouderen en jongeren. Niet iedereen wil praten, maar degenen die dat wel doen schetsen een zelfde beeld. Een gepensioneerde man (80 jaar) vertelt dat hij leeft van 850 euro per maand.

"Daar moet de huur van ruim 400 euro nog vanaf", zegt hij. "Ik heb diverse adressen waar ik elke week langs ga. Mijn hele leven heb ik gewerkt als zelfstandige. Dit is mijn hele pensioen."

'Als ik werk krijg ik net zoveel als een uitkering'

Er staat ook een jong gezin met baby. Hij werd aan het begin van de pandemie ontslagen, zij heeft ook geen werk. Omdat hij nu een opleiding volgt tot autoverkoper, is er geen inkomen en de voedselbank moet uitkomst bieden.

Er staan veel gescheiden vrouwen, die nooit gewerkt hebben, en nu niet aan de bak komen op de arbeidsmarkt: "Wie wil mij hebben? Ik heb geen kwalificaties en als ik ga werken krijg ik net zoveel als nu met een uitkering."

Zonder eten naar school

Aan de andere kant van de stad, zuidelijk van de rivier de Ruhr, probeert de kinderopvangorganisatie Immersatt kinderen uit de armoede te halen. "Wij vangen kinderen op, omdat hun ouders dat niet kunnen of willen", zegt manager Michael Zeltsch.

"Maar al te vaak worden kinderen zonder eten naar school gestuurd. Wij geven elke dag 800 kinderen ontbijt en lunch." Alle kinderen betalen een symbolisch bedrag van 50 cent per dag voor ontbijt, lunch en huiswerkbegeleiding.

Misbruik van het sociale systeem

Volgens Zeltsch misbruiken veel mensen in Duisburg het sociale systeem van de Bondsrepubliek en hebben ze het zich gemakkelijk gemaakt met een bijstandsuitkering. "Ik ken veel mensen die niet gaan werken, omdat dat hooguit 50 euro per maand meer zou opleveren. Voor dat geld blijven ze liever thuis."

Zeltsch ergert zich eraan dat er zoveel ouders zijn die Immersatt zien als goedkope kinderopvang, zodat ze zelf een rustige dag zonder kinderen hebben.

Uitkeringen vanzelfsprekend

De kinderen die na school bij Immersatt komen, praten zelf niet graag over hun thuissituatie. "Er is veel schaamte", vertelt Juf Angie, die huiswerkbegeleiding doet. "Maar ik weet dat ouders geen werk hebben en dat de kinderen zonder eten naar school gaan."

Juf Angie is vooral geschokt door de vanzelfsprekendheid waarmee de uitkeringen worden geïncasseerd: "Onlangs kwam een jong meisje naar me toe om mij blij te vertellen dat Duitsland het geld weer had overgemaakt. Wie opgroeit met de gedachte dat dit normaal is, zal niet zo gemakkelijk opklimmen."

Grote markt met waardeloze banen

Martin Debener van de koepelorganisatie van welzijnsinstellingen Die Paritätische, wijt op zijn beurt de problemen aan het veel te lage minimumloon. In Duitsland zijn enkele decennia geleden zogenaamde '2 euro jobs' ingevoerd: kleine baantjes die mensen met behoud van uitkering konden doen. Maar langzaam is de arbeidsmarkt op die manier een race naar de bodem geworden.

"Arbeid loont niet meer", zegt Debener. "We hebben een hele grote markt met alleen maar waardeloze banen gecreëerd. Banen waarmee niemand een bestaan kan opbouwen." De politiek lijkt zich nauwelijks te interesseren voor de groep arme kiezers in Duitsland. "Misschien ook wel omdat 90 procent van de rijke kiezers gaat stemmen en maar 10 procent van de arme kiezers. Dus er valt voor politici weinig te halen bij de armen (...) Zo wordt een zesde deel van alle Duitsers door de politiek genegeerd."

De herstelactie voor fouten bij het UWV schiet tekort, vinden NSC en GroenLinks-PvdA. Beide partijen presenteren vandaag een uitgebreider plan om de problemen met arbeidsongeschiktheidsuitkeringen aan te pakken.

"De eerste stap is nu gezet, maar dat is voor mij echt onvoldoende", zegt NSC-Tweede Kamerlid Ilse Saris. "Mensen moeten krijgen waar ze recht op hebben. Dat betekent dat gemaakte fouten moeten worden hersteld."

Alle fouten herstellen

En dan niet alleen de administratieve fouten, benadrukt Saris. "Ook de sociaal-medische beoordelingen. Niet alleen over de periode 2020 tot 2024, maar ook fouten van daarvoor." Daarnaast moet volgens haar de schade die mensen hebben geleden, worden gecompenseerd.

De partij is dan ook van plan om deze uitbreiding bij de voorjaarsnota-onderhandelingen te bespreken met de andere coalitiepartijen. "Wij willen hier echt voor strijden." Om hoeveel mensen het gaat en hoeveel extra geld het kost om het plan te realiseren, is onduidelijk, zegt het NSC-Kamerlid.

Snelle compensatie: 5.000 euro

"Wij willen dat mensen nu zo snel mogelijk zekerheid krijgen", zegt Kamerlid voor GroenLinks-PvdA Mariëtte Patijn. "Dat betekent dat er voor mensen die te weinig hebben gekregen een goede compensatieregeling moet komen."

Die compensatieregeling zou volgens haar uit een keuze moeten bestaan: het UWV rekent het hele dossier door, óf iemand kiest voor een snellere optie van 5.000 euro uitbetaling. "En mensen die juist te veel hebben gekregen, moeten de zekerheid hebben dat ze geen terugvordering krijgen."

'Mensen hebben er recht op'

En dat is niet het enige. Ook als iemands uitkering in de toekomst naar beneden wordt bijgesteld, moet volgens GroenLinks-PvdA rekening worden gehouden met de persoonlijke situatie. Daarnaast moeten mensen van voor 2020 aanspraak kunnen maken op de 5.000 euro als er fouten zijn gemaakt.

"Maar we moeten niet beloven dat we voor hen alles in detail gaan uitrekenen. Want dat lukt misschien helemaal niet", zegt Patijn. Wel moeten geconstateerde fouten in de periode van voor 2020 worden rechtgezet. "Dat gaat lang duren, maar mensen hebben er recht op."

Tienduizenden dossiers wachten nog

Met hun plannen pleiten NSC en GroenLinks-PvdA voor een bredere herstelactie die sneller én zorgvuldig wordt afgehandeld. Maar de minister en het UWV lieten eerder weten dat elke uitbreiding ten koste zou gaan van de reguliere werkzaamheden.

Voor de huidige herstelactie worden namelijk al zo'n 43.000 dossiers opnieuw bekeken door een speciaal opgericht team.

Heel veel extra dossiers

Vorige week bleek bovendien uit de bijlagen van een Kamerbrief dat er nog 8.000 dossiers bij zouden kunnen komen van arbeidsongeschikten van wie de uitkering is beëindigd of toegekend tussen 2020 en 2024.

Daarnaast zijn er nog 28.000 dossiers met vastgestelde fouten, bijvoorbeeld bij de indexering, die nog gecorrigeerd moeten worden, blijkt uit hetzelfde document.

'Werkdruk geen excuus'

Maar volgens NSC-Kamerlid Saris is de werkdruk bij het UWV geen excuus om mensen niet te helpen. "De overheid dient zich aan de wet te houden, mensen dienen zich aan de wet te houden en fouten moeten gewoon worden hersteld."

Ook GroenLinks-PvdA-Kamerlid Patijn denkt dat haar plan uitvoerbaar is. "Wij denken dat het minder complex is, want je hoeft niet helemaal uit te gaan rekenen wat mensen krijgen. Dit komt in de plaats van wat het UWV nu aan het doen is. En mensen kunnen daardoor sneller geholpen worden en dus uit die onzekerheid komen."

Minister onder druk van eigen partij

De plannen van beide partijen kosten geld, mogelijk heel veel geld. De verantwoordelijk minister Van Hijum is zelf NSC'er en krijgt van zijn eigen partij een stevige opdracht mee. Hij moet op zoek naar het geld om de plannen uit te voeren, maar waar dat vandaan moet komen is onduidelijk.

Wat Saris betreft hoort het bij de gemaakte afspraken dat dit geregeld wordt. "Er moet heel veel gebeuren, maar in het regeerakkoord hebben we afgesproken dat wij het wel willen. En daar houd ik mijn regeringspartijen aan. Ook mijn minister."

Taghi, Holleeder, Razzouki: de gevaarlijkste Nederlandse criminelen verblijven allemaal in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught, oftewel de EBI. De inrichting heeft het hoogste beveiligingsniveau. We vroegen wat jullie erover willen weten.

Vlakbij de zwaar beveiligde gevangenis in Vught is afgelopen vrijdag een zittingszaal geopend voor strafzaken. Het is een maatregel om vluchtgevaarlijke gedetineerden minder vaak te hoeven vervoeren, want dat is peperduur en heeft grote risico's voor de veiligheid.

Beveiliging aanscherpen

"Tijdens een verplaatsing is er het risico dat een gedetineerde een ontsnappingsmogelijkheid vindt, meer dan wanneer iemand binnen de gevangenismuren blijft", verklaart woordvoerder Charlotte Hees van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI).

De opening van de zittingszaal past in een bredere politieke beweging om de beveiliging rond zware criminelen verder aan te scherpen. Het is onder meer een reactie op incidenten waarbij criminelen ondanks hun detentie vermoedelijk toch contact onderhielden met de buitenwereld.

Is er wel personeel voor een nieuwe EBI?

Tweede EBI in Vlissingen

De afgelopen jaren hebben we gemerkt dat er meer hoogrisico-gedetineerden zijn die hun criminele handelen proberen voort te zetten vanuit hun cel, zegt de woordvoerder van de Dienst Justiële Inrichtingen. Het is ook de reden dat er een extra EBI wordt gerealiseerd op het nieuwe Justitieel Complex in Vlissingen, dat naar verwachting in 2030 klaar is.

Advocaat Geert-Jan Knoops, die vaak in de EBI is geweest, stelt vast: "Er is in de samenleving een toenemende toestroom aan georganiseerde criminaliteit, de aard van het strafrecht is veranderd. Er is daardoor meer behoefte ontstaan aan een tweede EBI."

Druk op capaciteit

Op dit moment is er één EBI in Nederland, in de Penitentiaire Inrichting (PI) in Vught. Die heeft plek voor 24 gedetineerden, verdeeld over verschillende afdelingen. Naast de geplande bouw van een nieuwe EBI in Vlissingen wordt ook de capaciteit in Vught uitgebreid, met twaalf extra cellen.

Er is veel druk op de capaciteit in het gevangeniswezen, zowel wat betreft personeelstekorten als celtekorten, maar op deze groep wordt niet bezuinigd, laat de woordvoerder van de DJI weten.

Wat maakt de EBI anders dan een gewone gevangenis?

Afgezonderd van elkaar

Wat maakt zo'n EBI nu anders dan andere plekken waar gedetineerden verblijven? Het belangrijkste verschil is de doelgroep die erin zit, legt de woordvoerder uit. In de EBI komen vooral gedetineerden terecht die een grote rol speelden in georganiseerde criminaliteit, en die bijvoorbeeld een crimineel netwerk aanstuurden.

"Hierdoor zijn we er in de EBI niet alleen mee bezig dat deze gedetineerden - plat gezegd - achter slot en grendel blijven, maar willen we ook voorkomen dat ze hun criminele netwerk vanuit de gevangenis blijven aansturen."

Volledig afgezonderd

Om dat te voorkomen, is er strenge controle op de gedetineerden. "Het meest essentiële verschil is dat een gedetineerde in de EBI volledig afgezonderd is van andere gedetineerden", vertelt Knoops.

"In gewone gevangenissen mogen gedetineerden met elkaar socialiseren. Bijvoorbeeld gezamenlijk naar de luchtplaats gaan of sporten. Dat is in de EBI vrijwel niet het geval."

Hoe wordt hulp van buitenaf tegengegaan?

Contact met buitenwereld

Woordvoerder Hees legt verder uit dat gedetineerden in de EBI absoluut niet samen in één cel geplaatst worden, zoals dat in andere gevangenissen soms wel gebeurt. De gedetineerden in de EBI kunnen heel soms even samen koken of tegelijkertijd sporten. Maar dan wordt er goed gekeken wie met wie mag, en wie zeker niet.

De afgelopen jaren is er ook meer afstand gekomen in het contact tussen de bewaarders en de gedetineerden. Om bewaarders zelf beter te beschermen.

Controle bij telefoongesprekken

Telefoongesprekken met de buitenwereld zijn bovendien streng geregeld. In andere gevangenissen is er vaak een grotere belzaal en algemenere controle. Maar bij de EBI is die controle één-op-één: om te bellen met een gedetineerde in de EBI, moet de beller onder begeleid toezicht naar een andere gevangenis komen. Zodat nauw in de gaten kan worden gehouden wie met wie belt.

Ook zijn de bezoekregels streng: je kunt niet zomaar even op bezoek bij iemand in de EBI.

'Bizar streng'

Volgens Hees is de EBI 'bizar streng'. Ze zegt: "Niemand wordt een momentje losgelaten. De gedetineerden zijn helemaal in hun eentje. En hoewel het natuurlijk terecht is dat ze daar verblijven, is het een heel naar regime om in te zitten."

In 2023 stelde het anti-foltercomité van de Raad van Europa dat de veiligheidsmaatregelen in de EBI 'buitensporig' streng waren.

Ieder jaar opnieuw beoordeeld

De woordvoerder benadrukt dat goed verantwoord moet blijven waarom maatregelen in de EBI nodig zijn. "Dienst Justitiële Inrichtingen staat ook voor een humaan detentiebeleid. Dus bij zo'n streng regime als in de EBI moet je verantwoorden of het noodzakelijk is dat iemand daar verblijft. En als iemand er al langer verblijft: of het niet afgebouwd kan worden. Soms kunnen gedetineerden naar een iets minder zwaar beveiligde inrichting, de Afdeling Intensief Toezicht (AIT)."

Ieder jaar worden de gedetineerden daarom opnieuw beoordeeld. Dat gebeurt onder meer op basis van adviezen van de gevangenisdirecteur.

Cameratoezicht op advocaten

Dan zijn er nog de advocaten die contact hebben met gedetineerden. Ook op dat contact is het toezicht strenger geregeld dan in andere gevangenissen. "In een gewone gevangenis kun je als advocaat gewoon met je cliënt aan een tafeltje zitten, kun je dossiers over en weer uitwisselen, zodat de gedetineerde kan meelezen", weet Knoops uit eigen ervaring.

"In de EBI wordt een gesprek streng gemonitord", zegt Knoops. "Dat is ook altijd zo geweest, voor zover ik weet. Toen ik ruim 10 jaar geleden iemand in de EBI als cliënt had, was dit ook al zo."

Naar de Eerste Kamer

Onder het vorige kabinet stelde minister Franc Weerwind (Rechtsbescherming) nog scherpere maatregelen in de EBI voor. Hieronder was ook het voorstel om cameratoezicht in te stellen bij gesprekken tussen gedetineerden en advocaten.

In februari 2025 stemde de Tweede Kamer in met de wetswijziging die hiervoor nodig was. Het voorstel moet nu nog langs de Eerste Kamer.

Verdediging moeilijker

Eerder stemde de Tweede Kamer in met wijzigingen die verder gingen dan enkel cameratoezicht, en ook auditief toezicht mogelijk maakte. Na een spoedadvies van de Raad van State werd hiervan afgezien.

"Het scherpe toezicht in de EBI maakt het werk van de verdediging al een stuk moeilijker", zegt Knoops hierover. "Als het toezicht óók nog eens gepaard zou gaan met geluid opnemen en kunnen terugluisteren. Dan zou een advocaat nooit vertrouwelijk informatie kunnen uitwisselen."

'Grenzen van toelaatbare zijn bereikt'

"Dat zou in strijd zijn met het Europese Mensenrechtenverdrag. Zelfs het belang van de veiligheid van de samenleving kan niet opwegen tegen het grote belang dat de wetgever heeft gecreëerd voor ongestoord vrij verkeer tussen advocaat en cliënt", zegt hij.

"Ik denk dat de grenzen van het toelaatbare nu al zijn bereikt met het huidige EBI-regime."

Nog strenger?

De Dienst Justitiële Inrichtingen ziet in principe geen heil in een nog strengere beveiliging in de EBI. "Bij incidenten moet je natuurlijk kijken: hoe wil je dit voorkomen in de toekomst?", zegt de woordvoerder. "En het is goed dat er voor de capaciteit een tweede EBI-vestiging gepland staat. Maar wij zitten niet op de route dat het dagelijks regime van de gedetineerden nu nog strenger moet."

"Het is in de EBI echt al heel streng. Dus de indruk die mensen soms hebben van 'het kan nog wel wat strenger', die klopt niet", zegt ze. "Bovendien moet je ook denken aan wat zo'n extreem streng beleid doet met mensen, wat voor mensen je daarmee maakt. Daar los je niks mee op, zeg maar. Het baat niet."