Waarom de rivierbodem (snel) omhoog moet om problemen door te lage waterstand tegen te gaan

De rivierbedding in de IJssel, Rijn en Waal moet op sommige plekken tientallen centimeters omhoog. Anders komen natuur, landbouw en scheepvaart in gevaar. Rivierexpert Frans Klijn slaat alarm: "We moeten zo snel mogelijk ingrijpen."

Door klimaatverandering verandert het weer in Nederland, en dat is volgens waterexpert Frans Klijn van waterinstituut Deltares ook terug te zien in de rivieren.

Last van menselijk handelen

Steeds vaker staat het water korte tijd heel hoog en dan weer lange periodes heel laag. Maar ook door menselijk handelen is het waterpeil in de rivieren lager. De loop van de rivieren zijn de afgelopen eeuwen veranderd.

Niet alleen om droge voeten te houden, maar juist ook zodat schepen konden blijven varen. Nederland heeft nu alleen last van een aantal van die ingrepen. Zo slijt de rivierbedding steeds verder uit en daalt het waterpeil in de rivieren verder.

'Onze eigen schuld'

Maar hoe kan dat? De Nederlandse rivieren zijn rechtgetrokken, versmald, ingekort en aan de randen van het water zijn allerlei dammen aangelegd. Daardoor wordt bijna geen zand en grind meer aangevoerd uit het buitenland. Dat is de natuurlijke manier om ervoor te zorgen de bodem van de rivier niet daalt.

"Het is onze eigen schuld", zegt Klijn. "We halen veel zand uit de rivier, maar hebben hem in steen gelegd. Als de rivier niet uit het zijterrein kan opnemen, dan maar uit de bodem en nu slijt de bodem uit." Zo is de bodem van de Waal en de IJssel de afgelopen 100 jaar zo'n 1 à 2 meter gedaald.

Waterverdeling in droge tijden gaat fout

Maar de rivierbodem zakt niet overal in Nederland even snel. In droge tijden gaat het fout met de waterverdeling op plaatsen waar rivieren zich splitsen. Dat is bijvoorbeeld het geval ter hoogte van het Pannerdensch Kanaal, waar het water uit de Duitse Rijn verdeeld wordt tussen de Waal, de Nederrijn en de IJssel. Omdat de Waal lager ligt dan het kanaal, gaat er meer water naar zee en minder water richtig het noorden via de IJssel.

Inmiddels is de waterstand in de IJssel zo laag geworden dat het waterschap Vallei en Veluwe niet meer voldoende water kan aanzuigen uit rivier om de IJsselvallei van water te voorzien. Er zijn maatregelen genomen om het water dat er nog is zorgvuldig te verdelen.

Rivierbedding moet omhoog

Dat heeft grote gevolgen voor binnenvaartschepen. Havens en sluizen worden door de lage waterstand in de IJssel minder goed bereikbaar. Dat komt omdat op die plekken de de bodem niet meedaalt. Een dalende rivierbodem is ook gevaarlijk. Kabels en leidingen die onder de rivier doorgaan, kunnen bloot komen te liggen.

Daarnaast voert de IJssel ook water richting het IJsselmeer, het grootste zoetwaterbassin van Nederland dat ook dient als drinkwatervoorziening."We zullen moeten proberen om de rivierbodem omhoog te krijgen", zegt Klijn. "Stoppen met zand uit de rivierbodem te halen, de dammen verlagen en misschien wel de bodem kunstmatig verhogen. Aan de kust doen we dat heel veel, maar in de rivieren niet."

Hoge kosten

Niet genoeg drinkwater, boeren in de problemen en grote verliezen voor de scheepvaart: de maatschappelijke consequenties van de lage IJsselstand zijn volgens Klijn enorm. Maar de kosten die het ophogen van de rivierbedding met zich meebrengt, zullen ook gigantisch zijn.

"Ik heb nog geen sommen gemaakt, maar ik schat in dat het gaat over een paar honderd miljoen euro, misschien een half miljard. Maar het zijn dingen die je doet omdat de toekomst van ons land ervan afhangt."

Rijkswaterstaat zoekt naar oplossingen

Rijkswaterstaat heeft de afgelopen jaren een aantal proefprojecten gedaan om de daling van de rivierbodem door bodemerosie tegen te gaan. Zo werd er in de Rijn een dikke laag grind van 1 meter aan de rivierbodem toegevoegd.

De organisatie verwacht dat daarmee het natuurlijke proces van de aanvoer van zand, grind en stenen is nagebootst. De komende jaren onderzoekt de overheidsdienst of deze manier van rivieronderhoud daadwerkelijk bodemdaling tegen kan gaan.