Door de coronacrisis lijken complottheorieën vaste voet aan de grond te krijgen in onze samenleving. En ook de Tweede Kamer blijkt niet immuun. Een gevaarlijke ontwikkeling, waarschuwt expert Jelle van Buuren: "Dit tast op termijn onze instituties aan."

Complottheorieën bereiken niet alleen in de maatschappij steeds vaker de oppervlakte, inmiddels worden ook in de Tweede Kamer door politici vragen gesteld over verhalen die evident niet waar zijn. En zo geven zij willens en wetens zuurstof aan zulke ideeën.

Wantrouwen sterke voedingsbodem

Het bestaan van een schaduwmacht, het verhaal dat we zouden worden aangestuurd door 'reptielen' of het gerucht dat er bewust gerommeld zou zijn met de coronavaccins. Het is een greep uit de vele complottheorieën die de laatste jaren de ronde doen.

Universitair docent Complotdenken Jelle van Buren van de Universiteit Leiden kijkt er niet van op. Hij ziet dat het toenemende wantrouwen in de samenleving tegen de overheid een sterke voedingsbodem vormt voor zulke theorieën.

'Verspreiden is electoraal gunstig'

Er zijn namelijk een hoop mensen die vatbaar zijn voor dit soort ideeën, legt de expert uit. "Uit verschillende onderzoeken blijkt dat, afhankelijk van het soort complottheorie, 5 tot 15 procent van de bevolking daar geloof aan hecht."

Dat verklaart volgens hem waarom sommige politieke partijen actief complottheorieën verspreiden. "Het is electoraal gunstig. Je bereikt er een bepaald gedeelte van de bevolking mee die zeer weinig vertrouwen meer heeft in de autoriteiten."

Nepnieuws over Jaap van Dissel

En zo komen verhalen die duidelijk nepnieuws zijn ook in de Tweede Kamer terecht. Een voorbeeld hiervan was het bericht dat RIVM-directeur Jaap van Dissel zich voor 750.000 euro zou hebben laten omkopen door testorganisatie Stichting Open Nederland.

Het bankafschrift dat de verdachtmaking van Van Dissel moest onderbouwen, bleek aan alle kanten nep te zijn: zo bestond het rekeningnummer helemaal niet en ook de postcode klopte niet.

'Mijn taak om vragen te stellen'

Ondertussen had Tweede Kamerlid Wybren van Haga al Kamervragen gesteld over de 'omkoping' van de RIVM-baas, wat dus een valse beschuldiging was. Toch vindt hij achteraf niet dat hij zich schuldig heeft gemaakt aan het verspreiden van nepnieuws.

"Als ik 100 procent zeker geweten had dat dat bericht niet klopte, had ik die Kamervragen niet gesteld", zegt Van Haga nu. "Maar het is mijn taak om vragen te stellen aan de minister en die moet deze vervolgens beantwoorden."

Wetsvoorstel in de maak

Volt-fractievoorzitter Laurens Dassen vindt dat Van Haga zich er veel te gemakkelijk van afmaakt: "Ik vind het echt kwalijk en een schande dat dit op deze manier is gebeurd. Dat je iemand zomaar voor corrupt uitmaakt."

Dassen wil daarom dat Kamerleden die dit soort verdachtmakingen het parlement doen worden aangepakt. "Ik vind dat hier tegen moet worden opgetreden." Het kabinet is met met een wetsvoorstel bezig dat dit volgens hem mogelijk moet maken.

'We moeten invloed niet onderschatten'

Universitair docent Van Buuren benadrukt dat we de invloed die complottheorieën hebben op de maatschappij en op de politiek zeker niet moeten onderschatten.

"Als je voortdurend bepaalde verhalen blijft verspreiden dat alles fake is en dat we niet meer in een democratie leven, dan heeft dat op lange termijn effect op de legitimiteit van onze instituties", waarschuwt hij. "En ook op het vertrouwen dat we als mensen onderling in elkaar hebben."

De druk van China op Taiwan wordt steeds groter. Met grootschalige militaire oefeningen rondom het eiland groeit de vrees voor een invasie. Gaat China nu echt proberen Taiwan zich opnieuw toe te eigenen? "Dit moeten we zien als het nieuwe normaal."

'Eenheid van kabinetsbeleid': voor en tijdens het Kamerdebat over de lintjesaffaire gaat het er veel over. Meerdere politici vinden dat minister Marjolein Faber aan deze eenheid morrelt. Maar wat betekent het precies? "Ze moeten met één mond spreken."

Afgelopen weekend werd duidelijk dat minister Marjolein Faber van de Asiel en Migratie weigert te tekenen voor koninklijke onderscheidingen voor vrijwilligers die zich hebben ingezet voor vluchtelingen en asielzoekers. Als oplossing zullen premier Dick Schoof en minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark hun handtekening zetten. Maar volgens critici staat de 'eenheid van kabinetsbeleid' hierdoor op het spel.

Met één mond spreken

Het kabinet moet met één mond spreken, legt politiek commentator Joost Vullings uit. Dat is volgens hem een van de kernwaarden van het Nederlands staatsbestel. "Je moet het eigenlijk zo voor je zien: je mag als minister best je eigen mening hebben, maar die bespreek je dan alleen in de ministerraad met alle ministers achter gesloten deuren."

"Maar als er dan uiteindelijk een besluit wordt genomen, dan sta je daar met z'n allen achter en draag je dat ook uit", gaat hij verder. "Want anders heb je als kabinet natuurlijk buitengewoon weinig gezag als vervolgens iedere minister alsnog zijn eigen mening gaat geven. En dat is dus hier het geval."

Niet de eerste keer

Toch is het niet voor het eerst dat een minister uitspreekt dat hij of zij het niet eens is met de rest van het kabinet. Zo keerde Mona Keijzer, toen nog staatssecretaris van Economische Zaken, zich in 2021 tegen een in de ministerraad genomen besluit over het coronatoegangsbewijs. Zij stapte uiteindelijk niet zelf op, maar werd ontslagen door toenmalig premier Mark Rutte: een uitzonderlijk besluit.

Het Kamerdebat vandaag gaat dan ook niet alleen om een eventueel excuses van minister Faber, maar ook om leiderschap van premier Schoof, vertelt Vullings. "Het is de bedoeling dat hij tegen zijn minister zegt: 'Luister, wij willen dat deze lintjes worden uitgedeeld aan die mensen. En we willen ook dat iedereen dat uitdraagt en er niet één iemand zegt het er niet mee eens te zijn.'"

'Kabinet is als voetbalteam'

Partijleider Mirjam Bikker van de ChristenUnie vergelijkt het kabinet met een voetbalteam. "Als je gaat spelen in verschillende stijlen, wordt het geen wedstrijd. En een belangrijke regel is: het kabinet regeert, en gaat als het goed is aan de slag met wetsvoorstellen, en de Kamer controleert."

"Maar als de ene minister zegt 'ik vind het een goede wet' en de andere 'ik vind het een slechte wet', dan kan de Kamer dat niet meer controleren", benadrukt ze over het belang van 'eenheid van kabinetsbeleid'. "Wat je persoonlijk op een verjaardag vindt, is tot daaraan toe. Maar als minister spreek je dezelfde woorden als je collega's, want je bent het met elkaar eens."

'Niet alleen excuses, ook tekenen'

Ook GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans is niet te spreken over de huidige situatie. Volgens hem is eenheid juist nu nodig. "Kijk eens in wat voor tijd we leven: op 2 uur vliegen is er een oorlog gaande, vandaag kondigt Trump handelsmaatregelen aan die Nederland hard kunnen raken", somt hij op. "Dan moet je een eensgezind landsbestuur hebben en dat hebben we niet, ze maken alleen maar ruzie."

Het is volgens hem dan ook belangrijk dat Faber niet alleen haar excuses aanbiedt, maar ook zelf de aanvragen voor de lintjes ondertekent. "Dat moet ze beloven, want dat is dan eenheid van kabinetsbeleid. En dat ze iedere volgende aanvraag - die ongetwijfeld zal komen - ook zal tekenen. Daarmee herstel je het vertrouwen in het decoratiestelsel."

Herhaling voorkomen

Chris Stoffer van de SGP sluit zich hierbij aan en benadrukt hoe belangrijk die eenheid is. "Het is altijd zo geweest en zie in wat voor rommeltje we nu terechtkomen." Daarom vindt hij het ook belangrijk dat premier Schoof uiteindelijk toch aanwezig is bij het Kamerdebat. "Het gaat nu over het hele kabinet", zegt Stoffer. "Hij moet ingrijpen en zorgen dat het niet nog een keer gebeurt."

Ook Vullings ziet dat alle ogen nu op de premier gericht zijn, zegt de politiek commentator tot slot. "Vijf lintjes zijn misschien een kleine kwestie, maar als je nu niet optreedt, dan kan het nog een keer gebeuren."