Door een nieuwe behandelmethode van het Pieter Baan Centrum (PBC) kunnen weigeraars beter worden gediagnosticeerd. Met de nieuwe methode kan bij 48% van de weigeraars toch een conclusie over mogelijke stoornis worden gesteld.

Het lukte moordenaar Michael P. nog een mogelijke TBS-veroordeling te ontlopen door meewerking aan een psychologisch onderzoek te weigeren. Het is de vraag of toekomstige weigeraars daar zo makkelijk mee weg komen. Het PBC heeft een speciale weigerafdeling opgetuigd, die vooralsnog positieve resultaten laat zien.

Ook diagnose bij weigeraars

Zelfs meest hardnekkige weigeraars gaan in gesprek

Zo ontstond het idee van de Unit 3. Vanaf april vorig jaar is er een speciale leefafdeling in het Pieter Baan Centrum, waar alleen maar weigeraars worden ondergebracht. Voorheen werden de weigeraars geobserveerd in een groep van 8 mensen. Ze konden dan makkelijk in de luwte blijven, omdat andere, met name verwarde gedetineerden met zware psychische problemen, veel aandacht vroegen.

Op de nieuwe afdeling zijn permanent drie groepsleiders op 3 tot 4 weigeraars actief, wat neerkomt op wekenlange 1 op 1 observatie. En dat blijkt verrassend goed te gaan. Uiteindelijk gaan ook de meest hardnekkige weigeraars in gesprek, tot verrassing van Joost Harkink, directeur van het Pieter Baan Centrum: “Door de observatie te intensiveren door de weigeraars bij elkaar te zetten lukt het hen niet meer om zich te verschuilen achter mensen die meer aandacht vragen. Hierdoor kunnen we beter advies geven aan de rechter.”

Jolein van Doornmalen is een van de groepsleiders op de weigerafdeling. Ook al wordt ze in het begin soms volledig genegeerd, uiteindelijk krijgt ze de meeste gedetineerden aan de praat: “Het lukt bijna niemand om zes weken lang 24 uur per dag op zijn cel te blijven. De celdeuren staan bijna altijd open. Vooral als we gaan koken is de verleiding groot om eruit te komen. Dan ontstaan er toch gesprekken. Eerst over de maaltijd, de kruiden en vervolgens mondt dat uit in diepe gesprekken. Met koken, tuinieren, sporten of muziek maken wordt geprobeerd de weigeraars toch op de afdeling te krijgen, zodat ze toch iets van zichzelf moeten laten zien. 

Hoe krijg je toch een diagnose?

Naast de intensieve gesprekken en observatie op Unit 3, spreekt het centrum ook met familie, vrienden en werkgerelateerde contacten. Ook worden eventuele politiemutaties opgevraagd en heeft de weigeraar een wekelijks 1 op 1 een gesprek met een psychiater. Al die informatie wordt uiteindelijk vastgelegd in een rapport (het zogeheten Pro Justitia Rapport). En dat is het rapport waarop de rechter uiteindelijk zich baseert.

Unit 3 is een pilotproject dat eind 2018 wordt afgerond. Directeur Joos Harkink is nu al zo tevreden over de resultaten dat hij heeft besloten om ook na die datum door te gaan met Unit 3: “Het lukt ons om de onderzoeksopbrengst bij deze weigeraars toch wat omhoog te krijgen. We moeten voorzichtig zijn, het zijn voorlopige conclusies, maar die hebben er toe geleid dat we hiermee doorgaan.”

Het pgb-systeem is enorm fraudegevoelig. Jaarlijks verdwijnt zo'n 500 miljoen euro belastinggeld in de zakken van mensen met andere belangen. Deskundigen willen dat de politiek ingrijpt: bescherm zorgverleners en patiënten tegen fraudeurs.

Zorgkantoren mogen administratie niet inzien en alleen aangekondigd huisbezoeken doen, wat toezicht op pgb-zorg lastig maakt. "We moeten meer bevoegdheden hebben", reageert CZ-directeur Verlaan op onderzoek van EenVandaag naar mogelijke pgb-fraude.

"Binnen de huidige constructie is het redelijk makkelijk om daar misbruik van te maken. Het probleem is dat we vaak wel voelen dat het niet pluis is, maar er heel weinig mee kunnen", zegt Caro Verlaan, directeur van zorgkantoor CZ, de partij die pbg-budgetten toekent.

Familie in Den Haag

Verlaan reageert op onderzoek van EenVandaag, waaruit blijkt dat een familie in Den Haag mogelijk tonnen aan pgb-geld declareerde zonder het aan de zorg te besteden.

De indicatie, verleend door zorgkantoor CZ, van 132.000 euro per jaar, verdween naar het zorgbedrijf van een van de zoons. De daadwerkelijk zorg werd verleend door Portugese en Braziliaanse vrouwen. Zij kregen maar een klein deel van dat bedrag en werden ver onder het minimum loon betaald.

Onvoldoende controle

Het verhaal laat zien hoe makkelijk het is om te frauderen met een pgb-budget, over de rug van arbeidsmigranten. "Ik kan dat alleen maar beamen", zegt de bestuurder. Opvallend, want juist haar zorgkantoor moet controleren hoe het pgb-geld wordt uitgegeven.

"Er moet natuurlijk een zorgdossier gemaakt worden, dat bespreken wij, dat controleren wij ook. Dan kijken we met de budgethouder of de zorgverlener of dat reëel is en dan kunnen wij akkoord geven hoe dat verder daarna besteed wordt", zegt de directeur van CZ. "Maar dat kunnen wij helaas niet zien."

Onafhankelijke controle

Het zorgkantoor kan niet in boekhouding kijken en alleen een gepland huisbezoek doen. Wat volgens Verlaan weinig effectief is aangezien mensen de boel vaak in orde maken wanneer het zorgkantoor aankondigt langs te komen om achter de voordeur te controleren of wat er op papier staat ook klopt. Verlaan ziet dat ze op dit moment te weinig bevoegdheden heeft om fraude te controleren.

"CZ zou daarom graag de mogelijkheid willen verkennen om een onafhankelijke zorgverlener van een gecontracteerde partij buiten de familiare sfeer aan te stellen die erop kan toezien of het pgb wordt gebruikt op de manier waarvoor het bedoeld is." Op die manier is er dus iemand van buitenaf die controle houdt.

Meer bevoegdheden

"Hiermee verkleinen we de kans op samenspanning en hoeven we bij twijfel met betrekking tot fraude niet het gesprek te voeren met iemand die twee petten op heeft", legt Verlaan uit.

Daarnaast wil de zorgverzekeraar dat ze meer bevoegdheden hebben om fraude vast te stellen en aan te pakken.

Partijen wijzen elkaar aan

Binnen het systeem van pgb zijn veel partijen betrokken. Wanneer het aankomt op de controle van fraude, wijzen ze vaak naar elkaar. De Sociale Verzekeringsbank (SVB) mag het geld alleen uitbetalen, en doet dus in feite alles wat de budgethouder aan hen doorgeeft. De SVB mag geen inhoudelijke controle doen. Zij checken alleen of de administratie klopt. Een woordvoerder laat weten dat zij op dit moment niks kunnen doen met meldingen, behalve mensen doorverwijzen.

Er wordt gewerkt aan wetgeving, zodat ze signalen kunnen doorgeven aan het zorgkantoor. Het zorgkantoor heeft namelijk wél een toezichthoudende rol. Verder is er de branchevereniging van zorgkantoren (ZN), die wilde niet op vragen van EenVandaag reageren.

Controle zorgkantoren lastig

De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa), houdt toezicht op de uitvoering van het pgb door zorgkantoren, en laat weten dat het lastig is om dit te controleren.

"Momenteel zijn er geen concrete voorschriften ten aanzien van de inrichting van een zorgbedrijf die verbieden of verhinderen dat zoals in deze casus geschetst de zoon via een onderneming zorg verleent aan zijn vader", leggen ze uit.

Verantwoordelijkheid budgethouder

Zij verwijzen, net zoals het zorgkantoor, naar de verantwoordelijkheid van de budgethouder: "In geval van een pgb is de budgethouder de enige die een contractuele relatie heeft met de zorgaanbieder. Dat bemoeilijkt de situatie. De budgethouder sluit overeenkomsten met de pgb-zorgverleners. Het zorgkantoor controleert deze overeenkomsten, maar heeft zelf geen contractuele relatie met de zorgaanbieder."

"Dat het zorgkantoor geen directe relatie met de pgb-zorgaanbieder heeft, hindert het zorgkantoor om signalen van onjuistheden of fraude te onderzoeken en op te volgen", leggen ze uit. "Hierdoor is het aan budgethouders om informatie te verzamelen over de zorgaanbieders van wie zij voor hun zorg afhankelijk zijn."

'Is te ver doorgeslagen'

In 2025 geven Nederlandse belastingbetalers 3,7 miljard uit aan pgb-zorg. Naar schatting wordt elk jaar voor zo'n 500 miljoen gefraudeerd met persoonsgebonden budgetten.

Verlaan ziet dat het politiek gevoelig ligt om het pgb-systeem te veranderen en dat begrijpt ze. "Het pgb-systeem is ooit bedacht met het idee mensen meer zeggenschap te geven over de zorg. Het is voor een bepaalde doelgroep mooi, maar het is te ver doorgeslagen", zegt directeur van het zorgkantoor CZ Caro Verlaan. "We hebben in Nederland veel regels, maar hiervoor misschien wel te weinig", zegt ze.