radio LIVE tv LIVE
meer NPO start

Terug naar herbruikbare schoolboeken? Steeds meer kritiek op wegwerpboeken: 'We gooien 60.000 kilo papier weg'

Terug naar herbruikbare schoolboeken? Steeds meer kritiek op wegwerpboeken: 'We gooien 60.000 kilo papier weg'
Een stapel niet-herbruikbare schoolboeken
Bron: EenVandaag

Ieder jaar eindigen talloze schoolboeken in de papierbak, omdat leerlingen voornamelijk nog wegwerpboeken krijgen aangeboden. Te duur en niet duurzaam, vindt Theo Witte van het 'RED-Team Onderwijs'. Er zijn namelijk betere alternatieven, zegt hij.

Schoolboeken worden geproduceerd in andere landen en moeten elk jaar naar Nederland worden verscheept. Dat zorgt voor extra CO2-uitstoot. "Wat is dit voor voorbeeld aan leerlingen, in een tijd waar we steeds duurzamer moeten leven", vraagt Witte zich hardop af. Hij is voorzitter van 'RED-Team Onderwijs', een zelfbenoemd collectief van kritische onderwijsexperts en auteur van een methode Nederlands bij een kleine uitgeverij.

Niet langer boeken kaften

Kaften was lange tijd een traditie in het onderwijs: leerlingen moesten zuinig zijn op hun schoolboeken, zodat die het volgende jaar konden worden hergebruikt door anderen. Ouders betaalden zelf voor de boeken via een bijdrage aan een boekenfonds, waardoor boeken kostbaar waren.

Maar het systeem voor schoolboeken is de afgelopen 15 jaar erg veranderd. In 2008 werd de Wet gratis schoolboeken ingevoerd, waardoor ouders niet meer zelf voor de boeken hoefden te betalen. Daarnaast stappen scholen steeds vaker over op een systeem met niet-herbruikbare leerboeken.

320 euro per leerling

Sinds de invoering van de gratis boeken ontvangen scholen jaarlijks zo'n 320 euro per leerling aan overheidsgeld om materiaal aan te schaffen. Scholen moeten bij het inkopen van boeken aan Europese regels voldoen.

"Een school wil kwaliteit voor een goed uitlegbare prijs, het liefst binnen het bedrag van 320 euro per leerling per jaar", zegt adviseur leermiddelen Berna Laumen van onderwijsgroep Quadraam, die 14 middelbare scholen in Gelderland heeft.

Bekijk ook

Digitale lesmogelijkheden

Tegelijkertijd zijn de digitale lesmogelijkheden de laatste jaren groter geworden. "Vanuit scholen was daarom de vraag om zowel online als met papier te werken", zegt directeur David Molenaar van Malmberg, een uitgeverij van schoolboeken en ander lesmateriaal.

Vanaf 2017 ontwikkelde Malmberg naar eigen zeggen in samenwerking met scholen en docenten het zogenoemde LiFo-model. Dat is een model waarbij scholen een licentie kunnen kopen voor online lesmateriaal, met daarbij een leerwerkboek dat jaarlijks opnieuw moet worden aangeschaft. Andere uitgeverijen volgden daarna dit voorbeeld.

Kritiek op LiFo-model

Uitgeverijen Malmberg, Noordhoff en ThiemeMeulenhoff bieden tegenwoordig alleen nog maar dit LiFo-model aan. Door de nieuwe manier hebben scholen geen werk meer aan het inleveren van boeken en het onderhandelen met distributeurs vergt daardoor in veel gevallen minder tijd.

Maar er klinkt ook veel kritiek op het gebruik van lesboeken die maar één schooljaar meegaan. Volgens Witte van het 'RED-Team Onderwijs' is het LiFo-systeem op de lange termijn namelijk een stuk duurder en minder duurzaam dan het klassieke model, omdat boeken niet meer worden hergebruikt.

Bekijk ook

Docenten of schoolbesturen?

Toch kiezen steeds meer scholen voor dit systeem. Witte zegt dat het meestal niet de docenten zijn die hiervoor kiezen, maar schoolleiders en bestuurders. "Ze zijn gevoelig voor modieuze verkooppraatjes van de uitgevers. Ze hebben niet door dat ze veel te dure producten aanschaffen waar ze soms jaren aan vastzitten."

Malmberg weerspreekt dat schoolbesturen vooral de keuze voor de boeken maken. Het zijn volgens de uitgever 'primair de docenten, georganiseerd in vaksecties, die de keuze maken met welke lesmethode ze willen gaan werken'.

'Klassiek systeem is goedkoper'

De kritiek van Witte gaat verder, want naast het gebrek aan de keuzevrijheid voor de docenten, vindt hij ook de prijs voor leermiddelen een probleem. Het is volgens hem duurder om jaarlijks nieuwe boeken en licenties aan te schaffen voor leerlingen.

Dat kan adviseur leermiddelen Laumen van Quadraam beamen. Een nieuw leerboek dat jaren meegaat is weliswaar gemiddeld enkele tientjes duurder per leerling, maar dat aankoopbedrag kan wel over meerdere jaren worden uitgesmeerd, legt ze uit.

Bekijk hier de reportage

60.000 kilo aan papier

Met het nieuwe systeem worden na één jaar gebruik stapels boeken weggegooid of ze verdwijnen in de kast. "We weten wat we voor de elf scholen van ons bestuur, waarvoor wij de inkopen samen doen, dit jaar weg hebben gegooid. Dat is zo'n 60.000 kilo aan papier", vertelt Laumen.

Omdat scholen boeken gratis aan de leerlingen geven, is er ook geen tweedehands markt. Terwijl een boek in het oude systeem ongeveer 4 jaar meeging.

'Een zekere milieubelasting'

"Het is inderdaad zo dat schoolboeken een zekere milieubelasting met zich meebrengen", erkent Molenaar van Malmberg. Maar bij de uitgeverij zijn ze naar eigen zeggen bezig met het verduurzamen van de boeken.

"We zijn al voor één methode bezig met een pilot, waar we ook de extra keuze geven om te kiezen voor de optie digitaal plus lesboek of digitaal plus werkboek. Dan heb je meer opties als school om het budget te gebruiken en rekening te houden met duurzaamheid." Daarnaast zegt Malmberg te kijken naar het gebruik van beter gerecycled papier en alternatieve bindingsmethoden.

In boeken kunnen schrijven

Het feit dat de leerlingen de boeken niet na een jaar meer hoeven in te leveren, biedt ook de mogelijkheid om in de boeken te kunnen schrijven. Dat wordt als een van de grote voordelen gezien van dit systeem. Volgens Molenaar is het daarnaast tegenwoordig noodzakelijk om actueel te zijn en snel te kunnen springen op maatschappelijke discussies: "Bijvoorbeeld met de genderdiscussie, die was 5 jaar geleden minder prominent. We moeten aansluiten op de leefwereld van de leerlingen."

Adviseur leermiddelen Laumen zegt dat het wel meevalt met de aanpassingen die in het lesmateriaal worden gedaan. "Dat het actueel is, valt tegen", vindt ze. "De wijzigingen zijn zo marginaal dat we vinden dat je daar niet een nieuw boek voor moet drukken."

Bekijk ook

Klachten van docenten

Witte zegt dat er genoeg docenten zijn die het anders willen. Via 'RED-Team Onderwijs' krijgt de voorzitter veel klachten van onderwijzers binnen die volgens hem 'vastzitten' aan het LiFo-model van de uitgeverijen.

"Ik vind het belangrijk dat de docenten zelf kunnen kiezen met welke boeken ze willen werken", benadrukt hij. "Niet alle scholen willen digitaliseren, maar omdat uitgeverijen niks anders aanbieden word je als school gedwongen voor een model te kiezen waarbij je een licentie nodig hebt."

Alternatieve systemen

Witte wijst erop dat er meerdere alternatieven voor het systeem zijn die goedkoper en bovendien duurzamer zijn. Zijn tip is om het simpel te houden: "Ga terug naar de basis." Hij pleit daarom voor de terugkeer van het bekende boekenfonds.

"Herstel het ritueel van boeken ophalen aan het begin van het schooljaar en weer inleveren aan het eind", roept hij op. "Dat is beheersbaar, verreweg het goedkoopst, duurzaam en pedagogisch heel erg verantwoord." Demissionair minister Robbert Dijkgraaf van Onderwijs wil een onderzoek naar een duurzamer en goedkoper systeem voor schoolboeken.

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Het belang van computerchips en waarom steeds meer landen ze zelf willen produceren

Het belang van computerchips en waarom steeds meer landen ze zelf willen produceren
De chipindustrie is voor veel landen erg interessant
Bron: ANP en AFP

Het maken van chips voor in apparaten: voor veel landen wordt dat een steeds interessantere industrie. Zeker nu de Chinese app DeepSeek op het toneel is verschenen. Maar hoe zit dat precies? "Heeft grote gevolgen voor een land."

Smartphones, stofzuigers en elektrische auto's: in een heleboel apparaten die we dagelijks gebruiken, zitten computerchips. "Maar, ze zitten ook in drones, wapens en in militaire systemen", vertelt Maaike Okano-Heijmans. En dat is een belangrijke reden waarom de industrie voor veel wereldleiders zo interessant is.

Wat is een chip?

Maaike Okano-Heijmans is onderzoeker bij het Clingendael instituut en programmaleider Geopolitiek van Technologie en Digitalisering, en weet daardoor alles over chips en het belang van deze technologie. "Wie de beste chips heeft, heeft ook de beste aanvals- of verdedigingskracht." Een goede reden om erin te investeren, dus.

Maar wat is een chip precies? Okano-Heijmans legt uit: "Het is een heel klein plaatje dat wordt gemaakt van silicium, een halfgeleidend materiaal, dat gegevens kan opslaan of doorgeven via piepkleine elektronische schakelingen."

Geheugenchip en processorchip

Chips kun je daarom ook wel de 'hersenen' noemen van heel veel apparaten die we tegenwoordig gebruiken. "Denk bijvoorbeeld aan een stofzuigers en lichtschakelaars die je op afstand kan bedienen, dus steeds intelligenter worden."

Volgens de onderzoeker zijn er twee type chips die belangrijk zijn voor de chipindustrie: de geheugenchip en de processor-chip. "De ene chip slaat informatie op en de ander geeft opdrachten door aan een apparaat, zoals je smartphone."

Maaike Okano-Heijmans
Bron: Clingendael
Maaike Okano-Heijmans

Bekijk ook

Hoe kleiner, hoe krachtiger

Chips worden al decennialang gebruikt en worden nog steeds verfijnd, gaat ze verder. "De ontwikkeling en massaproductie van chips begon in Silicon Valley."

Al zagen die er toen nog wel heel anders uit: "Computers waren vroeger ook een stuk groter, omdat de chips minder sterk waren. Doordat de chips steeds krachtiger werden en steeds meer konden doen, hadden we minder ruimte nodig. Het gevolg: chips werden automatisch kleiner."

Evolutie van chips

"Het feit dat wij nu met een telefoon kunnen rondlopen in plaats van dat die ergens in huis moet staan, heeft alles te maken met de evolutie van chips", gaat de onderzoeker verder.

"Hoe meer geleiders op de chips geprint kunnen worden, hoe krachtiger de chip." Daarom zijn kleine chips erg in trek bij verkopers van alledaagse 'slimme' apparaten.

DeepSeek

Naast smartphones en drones worden chips ook gebruikt voor datacentra en slimme AI-modellen. Dat is waar de interesse van veel landen vooral ligt. "2 jaar geleden werd ChatGPT gelanceerd en deze week zagen we de Chinese variant DeepSeek daarop volgen."

Tot nu toe werd gedacht dat voor dit soort modellen de slimste chips gebruikt moesten worden, maar volgens China is dat bij DeepSeek niet het geval.

Gevolgen voor ASML

Die ontwikkeling is spannend voor de chipindustrie, legt de onderzoeker uit. "DeepSeek laat zien dat het met minder slimme chips ook mogelijk is." Dat kan bijvoorbeeld grote gevolgen hebben voor de Nederlandse chipmachinebouwer ASML, dat zich al jaren bezighoudt met de ontwikkeling van snellere en efficiëntere chipmachines.

Na de lancering van DeepSeek kregen de aandelen van ASML en andere chipbedrijven daarom een flinke klap op de beurs. Toch is nog niet helemaal zeker of het Chinese DeepSeek ook de precieze waarheid vertelt over de chips in hun AI-chatbot.

Bekijk ook

Grote spelers van de chipindustrie

Verschillende landen hebben verschillende expertises op het gebied van chips. "In Nederland is ASML dus een topspeler in het maken van machines die geavanceerde chips produceren. Maar om een chip te maken heb je vervolgens software nodig die daarop komt. Hier zijn Amerikanen weer vreselijk goed in."

Dan zijn er ook nog bedrijven nodig die de software daadwerkelijk op de chip zetten. "Veel van dit soort bedrijven zitten in Oost-Azië zoals Taiwan, en Zuid-Korea.

'Niet altijd slimme chips nodig'

ASML is het enige bedrijf ter wereld dat chipmachines maakt voor de allerslimste chips, gaat Okano-Heijmans verder. "Maar niet iedere fabrikant heeft de slimste chips nodig, want een stofzuiger kan prima een eenvoudige chip bevatten."

Nu de doorbraak van het Chinese DeepSeek laat zien dat mogelijk ook een eenvoudigere chip ingewikkeld werk kan verrichten, zet dat de techindustrie aan het denken. "We hebben geprobeerd de technologische ontwikkeling in China af te remmen, bijvoorbeeld door een exportverbod op de meest geavanceerde technologie. Het lijkt er nu op dat dit onvoldoende effect heeft."

info

EenVandaag Vraagt

In dit artikel zijn antwoorden verwerkt op vragen die zijn ingestuurd via EenVandaag Vraagt. Met EenVandaag Vraagt heb je invloed op wat we maken. Wil je meedoen? Download dan de Peiling-app van EenVandaag, ga dan naar 'Instellingen' en zet je notificaties voor EenVandaag Vraagt aan. Je vindt de vragen en antwoorden terug bij 'Doe mee'. De Peiling-app van EenVandaag is gratis te downloaden in de App Store of Play Store.

Afschrikwekkend effect

India is een van de landen die hard bezig is om zelf een eigen industrie op te bouwen. "Want iedereen realiseert zich dat wanneer je een fabriek op eigen grond hebt staan, het makkelijker wordt om chips te blijven maken", vertelt Okano-Heijmans. "Maar daar heb je wel toegang tot bepaalde grondstoffen voor nodig, zoals germanium en gallium. Die heeft India niet veel op eigen bodem."

Het hebben van een chipindustrie kan daarnaast ook een afschrikwekkend effect hebben omdat de hele wereld chips nodig heeft, zegt de onderzoeker. "Dit is het geval voor Taiwan. Het land heeft een enorme chipindustrie en deze is belangrijk voor China en de rest van de wereld." China, dat Taiwan beschouwt als opstandige provincie, zal het land daarom mogelijk minder snel aanvallen.

Bekijk ook

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Grada's ouders overleden vlak na elkaar, zonder dat ze het van elkaar wisten: 'Alsof hij wist dat hij kon gaan'

Grada's ouders overleden vlak na elkaar, zonder dat ze het van elkaar wisten: 'Alsof hij wist dat hij kon gaan'
Grada met haar ouders Giny en Harm
Bron: eigen beeld

Je beide ouders in één keer verliezen, dat doet pijn. Grada weet daar alles van. Binnen anderhalf uur overleden ze allebei. Heel onverwachts. "'Hij zou weleens een gebroken hart kunnen hebben", zei ik over mijn vader.

"Ik weet nog dat ik op 2 september 2024 mijn moeder aan de telefoon had. Ik zou mijn ouders dat weekend opzoeken in het verzorgingshuis, waar ze sinds een tijdje samen woonden."

Laatste gesprek

"Mama had gevraagd of ik zin had om dan een eindje met haar te gaan rijden. Samen over de nieuwe ringweg in Groningen. Dat leek haar leuk. Ik moest daar een beetje om lachen. We deden dat eigenlijk te weinig samen." Zo herinnert Grada Kreuze (57) uit het Drentse Vries zich het laatste gesprek dat ze had met haar moeder Giny.

De ochtend na dat telefoontje werd Grada gebeld door een verpleegkundige van het verzorgingshuis. Of ze direct die kant op kon komen. Het ging helemaal niet goed met haar moeder, die op dat moment 80 jaar was.

'Kom toch maar'

"In eerste instantie dacht ik dat de medewerker me verwarde met iemand anders. Ik had mijn moeder de dag ervoor nog gesproken, zei ik tegen haar. Er was niks met haar aan de hand. 'Kom toch maar', antwoordde ze."

Toen ze even later bij het verzorgingshuis in Hoogezand arriveerde, merkte Grada meteen dat het mis was. "Mijn vader was helemaal van slag. Zijn vrouw - mijn moeder - lag erg ziek in bed. Ik kreeg nauwelijks contact met haar, ze had hoge koorts en zakte steeds weg. Een infectie of ontsteking, concludeerde de verpleeghuisarts later die dag. Haar naar het ziekenhuis brengen was geen optie. Daar was ze te zwak voor."

Bekijk ook

'Hij droeg haar op handen'

In de dagen die volgden ging het alsmaar slechter met Giny. Het werd steeds duidelijker dat ze er niet meer bovenop zou komen. "Ze had al jaren veel lichamelijke problemen, onder andere met haar hart. Ze was op."

Dat ze haar moeder snel zou verliezen, was een klap voor Grada, maar misschien nog wel meer voor haar vader, Harm. "Hij droeg haar op handen, dat heeft hij altijd gedaan. Ongetwijfeld hadden mijn ouders ook hun dingen, want zo gaat dat in een relatie, maar daar hebben mijn zussen en ik eigenlijk nooit iets van gemerkt", blikt ze terug.

Veel meegemaakt samen

"Je kon zo goed zien dat ze veel van elkaar hielden. Ze hebben ook veel meegemaakt samen: de consequenties van de oorlog, verlies, niet alleen van dierbaren, maar ook van gezondheid, trauma als gevolg. Maar ze sloegen zich er altijd samen doorheen. Mijn moeder hoefde maar met haar ogen te knipperen en mijn vader wist wat ze nodig had."

In die laatste week hoorde Grada haar vader in haar moeders oor fluisteren: 'Ik ga met jou mee.' "Wat zeg jij nu? dacht ik bij mezelf. Maar ik zei niks. Ik realiseerde me dat dit was wat hij wilde. Hij wilde niet alleen achterblijven, zonder haar. Dat had hij al zo vaak gezegd."

Geen euthanasie

Haar moeder was daar nuchterder over, vertelt Grada. "Zij zei altijd: 'Een van ons tweeën moet toch als eerste gaan.' Maar mijn vader wilde daar niks van weten."

Toch hebben ze het nooit serieus over gezamenlijke euthanasie gehad, als het moment daar zou zijn. Of in elk geval was er niks over vastgelegd. "Ze waren daar volgens mij niet tegen, maar het kwam er gewoon niet van om dat te regelen, denk ik." En toen het einde in zicht kwam, was het daarvoor te laat.

Giny en Harm, jong en oud
Bron: Eigen Beeld
Giny en Harm, als jong koppel en op latere leeftijd

Naar het verzorgingshuis

Grada's vader had in februari 2023 de diagnose Alzheimer gekregen. Het duurde daarna niet lang meer totdat ze - met frisse tegenzin - besloten dat het verzorgingshuis de beste plek voor hen was.

"De enige voorwaarde was dat ze daar samen zouden kunnen wonen. Dat was zeker niet makkelijk te regelen, maar het is uiteindelijk gelukt", vertelt Grada, die al heel haar leven in de zorg werkt en via haar netwerk een fijne plek in Hoogezand in Groningen wist te regelen. "Mijn ouders werden daar liefdevol verzorgd."

In slaap gebracht

Grada kwam daar vaak, ze nam een groot deel van de mantelzorg op zich, bezocht haar ouders twee tot drie keer per week. Dat ging een tijd zo, en toen brak die bewuste dag aan in september, nu bijna 5 maanden geleden. De dag van het telefoontje over haar moeder.

Toen duidelijk werd dat Giny vooral veel pijn leed en niet meer beter zou worden, werd ze in slaap gebracht om niet meer wakker te worden. 7 september 2024 was dat. "Mijn zussen en ik hebben om de beurt afscheid van haar genomen, mijn vader zat ernaast, hield haar hand vast. Ook toen de dosis morfine werd opgehoogd."

Gebroken hart

"Een paar uur nadat dat was gebeurd, werd mijn vader ineens hartstikke ziek. Hij stortte als het ware in. Ik weet nog dat ik tegen mijn zus zei: 'Hij zou wel eens een gebroken hart kunnen hebben.' Hij werd in bed gelegd, huilde af en toe geruisloos, zei nog nauwelijks iets." Omdat ook hij veel pijn leek te hebben, werd op 8 september ook Grada's vader in slaap gebracht.

3 dagen later gebeurde iets wat Grada tot dan toe niet voor mogelijk had gehouden: vlak na elkaar overleden allebei haar ouders. "Eerst ging mijn moeder om 17:36 uur en om 19:01 volgde mijn vader. Alsof hij wist dat hij kon gaan. Het was zo'n surrealistische situatie. Een rollercoaster."

info

Overlijden aan een gebroken hart

Er is nog niet ontzettend veel onderzoek naar gedaan, maar in de wetenschap zijn ze het erover eens: je kunt inderdaad overlijden aan een gebroken hart. Dit wordt het gebroken-hartsyndroom genoemd. Of in medische termen stresscardiomyopathie of Tako Tsubo Cardiomyopathie.

Dit komt niet vaak voor en als het gebeurt, is dat bij mensen die al kampen met een zwakkere gezondheid. Wat kort samengevat gebeurt, is dat het hart een stressreactie niet aankan. De hartspieren kunnen tijdelijk verzwakken of zelfs verlammen door acute stress of heftige emoties, zoals rouw na het verlies van een dierbare.

De klachten lijken op de symptomen van een hartaanval, zoals hevig zweten, druk op of pijn in de borst, benauwdheid, duizeligheid en misselijkheid.

Onderzoek van de American Heart Association laat in de Verenigde Staten een jaarlijkse stijging zien van het aantal mensen dat zich in het ziekenhuis meldt met een gebroken-hartsyndroom. 88,3 procent van de patiënten is vrouw.

'Zijn grote liefde achterna'

Spiritueel ingesteld was Harm niet, zegt Grada. "Ik wel. Hij heeft alleen maar de hele tijd aangegeven dat hij ook niet meer wilde, als zij weg was. Dat hebben ze daarboven gehoord, dat weet ik bijna zeker."

"Daar waar mijn moeder steeds is blijven strijden tegen de dood, heeft mijn vader zich er eigenlijk zo goed als meteen aan overgegeven, toen het moment daar was. Zijn grote liefde achterna. Dat paste bij zijn motto: vrouwen gaan voor."

Eerste keren

In het begin overheerste bij Grada de schok van in één keer twee ouders verliezen. Het verdriet, het vele regelwerk. De eerste keer op de verjaardagen van haar kinderen komen met twee lege plekken op de achterbank van de auto.

De eerste keer kerst met een paar lege stoelen aan tafel. Geen oliebollen meer bakken, wat ze elk jaar samen deden. Hun 61ste trouwdag op 2 januari.

Niet meer naar buiten durven

Rouw kan heftig en pijnlijk zijn, merkte Grada, ook als je ouders een heel leven achter zich hebben. "Mijn emoties schommelden van ontzettende boosheid en angsten tot diep verdriet en drukkende eenzaamheid. Eindeloos huilen."

In de eerste maanden greep de angst haar soms naar de keel. "Op een gegeven moment durfde ik niet meer in het donker naar buiten. Als ik de voordeur opendeed, leek het wel of ik door een betonnen zwarte muur heen moest. Dat durfde ik niet."

De kisten van Giny en Harm naast elkaar in het uitvaartcentrum
Bron: Eigen beeld
De kisten van Giny en Harm naast elkaar in het uitvaartcentrum

Leeg gevoel

Sinds het overlijden van haar ouders zit Grada ziek thuis. "Ik ben nog heel erg zoekende naar hoe ik moet omgaan met de nieuwe realiteit. Hoe ik dat lege gevoel opvul met herinneringen."

"Omdat ik zo vaak bij ze kwam, heb ik nog vaak het idee van: wat moet ik nu met mijn leven doen? Het voelt zo gek dat alles gewoon doorgaat als je zelf stilstaat, omdat je niet weet hoe je verder moet." Ze is blij dat ze een hond heeft: "Er zijn dagen bij dat ik bij mezelf denk: 'Het is dat Kaya eruit moet. Anders zou ik geen stap buiten zetten.'" Ze is dankbaar voor de onvoorwaardelijke liefde en steun van haar zoons en schoondochters, vertelt Grada. "Ik zou niet weten wat ik zonder ze zou moeten"

Of 't wer altied wel weer licht

Inmiddels lukt het Grada om ook op een positieve manier naar het grote verlies te kijken. "Voor mij staat het inmiddels symbool voor een onvoorwaardelijke, onverwoestbare liefde." Grada herinnert nog de kleine glimlach, die achterbleef op haar vaders gezicht toen hij was overleden. "Zo van: 'Ik heb het voor elkaar, ik ben nog steeds bij haar.'"

"En met mij komt het ook wel weer goed. Zoals de Gronings zanger Ede Staal begin jaren 80 zong: 't Het nog nooit, nog nooit zo donker west. Of 't wer altied wel weer licht. Dat geloof ik. Daar houd ik me aan vast, het troost me."

Bekijk ook

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Ook interessant