Hacks, sabotage, vernielingen: sinds de Russische invasie van Oekraïne zien de inlichtingendiensten het aantal cyberaanvallen op ons energienetwerk fors toenemen. De gevolgen kunnen dramatisch zijn, waarschuwen experts. "Het raakt echt alles."

Het klinkt als het script van een rampenfilm: een totale blackout. Wat als heel Nederland wekenlang zonder stroom komt te zitten? Zo onrealistisch is dat scenario niet. Vorige maand kregen we al een voorproefje van de kwetsbaarheid van onze computersystemen. Door een wereldwijde computerstoring moesten vluchten worden geannuleerd en operaties uitgesteld. Volgens experts moeten we de risico's van cyberaanvallen niet onderschatten.

Keten van chaos

Een grootschalige cyberaanval op ons energienetwerk kan desastreuze gevolgen hebben, stelt cybersecurity-expert Dave Maasland. "Als de stroom niet meer werkt ontstaat er een domino-effect. Ziekenhuizen vallen om, ICT-systemen werken niet meer, transport is niet meer mogelijk. Stroomuitval kan een hele keten van chaos veroorzaken. Het raakt echt alles."

Volgens deskundigen is zo'n cyberaanval realistischer dan ooit, zeker nu Rusland zijn vizier nadrukkelijk op het kloppend hart van ons energienetwerk heeft gericht: de Noordzee. "We weten dat Nederland politiek en logistiek gezien een cruciale rol speelt en de aanvallen nemen zichtbaar toe", zegt Maasland. "Als we nu nog niet doorhebben dat Rusland ons in het vizier heeft zou dat heel vreemd zijn."

Eerste aanvallen al gepleegd

De vraag is niet of er een Russische cyberaanval in de Noordzee komt, maar wanneer, zegt ook Paul Flos, expert op dit terrein bij de Koninklijke Marine. "Ze doen het eigenlijk nu al, dus we moeten ervan uitgaan dat ze ook op ons gedeelte van de Noordzee dit soort aanvallen gaan plegen."

De dreiging is volgens Flos af te lezen aan de Russische boten die veelvuldig rondvaren op de Noordzee. "Ze varen rond knooppunten van pijpleidingen en kabels. Wat die schepen daar precies doen weten we niet, maar ze zitten daar niet omdat ze het weer zo mooi vinden."

Kabels vernietigen of manipuleren

Dat de Russen kwaad in de zin hebben staat volgens de marinier als een paal boven water. "Ze kunnen die kabels vernietigen, zoals bij Nord Stream 2. Dan heb je een groot probleem", zegt Flos.

"Maar ze kunnen ook kijken wat er in die kabels gebeurt. Je kunt ze manipuleren en bespioneren", vervolgt hij. Sinds de invasie van Oekraïne zien de inlichtingendiensten een forse toename van het aantal Russische cyberaanvallen op ons energienetwerk.

Geen zicht op zeebodem

Maar het is volgens hem lastig om de cruciale infrastructuur op de Noordzeebodem te beveiligen: "We weten nu zeer beperkt wat er speelt.

De Noordzee is een heel druk bevaren zee en er liggen heel veel kabels en cruciale infrastructuur", legt hij uit. "Het is ondiep, heeft een zandbodem en het water is heel troebel. Het is één van de meest ingewikkelde zeeën om van te begrijpen wat er zich onderwater afspeelt."

Grootschalig conflict in 2028

Om de Noordzeebodem te beschermen is daarom dit jaar het SEASEC-project van start gegaan. Het is een samenwerking tussen Nederland, Duitsland en de Scandinavische landen waarin kennis wordt uitgewisseld over hoe er met onderwatercamera's, drones en andere hoogwaardige apparatuur het energienetwerk beter beveiligd kan worden.

Dit is volgens Defensie cruciaal, zegt Flos. "We moeten ons voorbereiden op een grootschalig conflict. De NAVO denkt dat dat rond 2028 hier in Europa uit kan breken."

'Bereid je voor'

Volgens critici hebben we liggen slapen als het om cyberveiligheid gaat, maar zo ver wil Flos niet gaan. "We hebben niet zitten slapen, maar zijn misschien wel een klein beetje naïef geweest."

Als in Nederland alsnog massaal de stroom uitvalt, is de burger volgens Flos in eerste instantie op zichzelf aangewezen. Hij wijst op het belang van goede voorbereiding. "Zorg dat je de eerste dagen zelf doorkomt. Verwacht niet dat de overheid meteen kan bijspringen als er iets gebeurt. Zorg voor voldoende water, voor een radio op batterijen."

Meerdere natuurbranden en een sproeiverbod in Brabant: het is erg droog. En dat terwijl het pas begin april is. Wapenen we ons wel goed genoeg tegen droogte? "Er is in de winter vrij veel regen gevallen, maar dat water is voor een groot deel afgevoerd."

De kogel is door de kerk: de publieke omroep wordt grondig hervormd. Van de dertien omroepen blijft een handvol 'omroephuizen' over en de NTR verdwijnt, waardoor nog onduidelijk is wie programma's als Het Klokhuis en het Sinterklaasjournaal gaat maken.

Minister Eppo Bruins, die verantwoordelijk voor is mediabeleid, heeft zijn plannen vandaag in een brief naar de Tweede Kamer gestuurd. Volgens hem moet de publieke omroep beter inspelen op veranderingen in de samenleving en de opkomst van de grote techbedrijven, die de digitale media domineren. Ook wil Bruins 157 miljoen euro bezuinigen.

'Iedereen een plek geven'

"Wat we nodig hebben is een publieke omroep die beter samenwerkt, waar men met elkaar ervoor zorgt dat er meer geluid vanuit de samenleving terechtkomt in de omroepen en de programma's", zegt Bruins over het doel van zijn plannen. "Wat ik hoop is dat we over een paar jaar nog die mooie programma's zien die we nu ook zien, maar dat we merken dat iedereen een plek krijgt in het bestel."

In het huidige omroepbestel gaat dat nu niet goed, vindt de minister. Om een nieuw geluid te laten horen moet je eerst een compleet nieuwe omroep oprichten, met het daarbij minimaal 50.000 leden en een volledig nieuwe organisatie. Tussen een idee en het eerste programma zit volgens hem te veel tijd.

Vier of vijf 'omroephuizen'

Om dit te veranderen, en om kosten te besparen, moeten de huidige dertien omroepen van Bruins - als alles meezit - in 2029 opgaan in vier of vijf 'omroephuizen'. Daarmee is het bijna onvermijdelijk dat bekende omroepnamen zullen verdwijnen. In de toekomst hoeven omroepen bovendien geen leden meer te hebben en kunnen er geen nieuwe omroepen meer toetreden tot het bestel.

Maar om ervoor te zorgen dat alle geluiden die te horen zijn in de maatschappij ook daadwerkelijk een plek krijgen op televisie, radio en internet, wil de minister de omroephuizen verplichten om 'mee te bewegen met veranderende geluiden in de samenleving'. Hoe dat er in de praktijk uit moet gaan zien en wie daar toezicht op houdt, moet nog worden uitgewerkt, erkent hij.

Wat merkt de kijker?

Wel is het 'onvermijdelijk' dat de kijker of luisteraar iets gaan merken van de plannen, erkent de minister. Dat komt door de jaarlijkse bezuiniging van bijna 160 miljoen euro, maar ook door het verdwijnen van een omroep als de NTR. Die maakt educatieve programma's en (educatieve) jeugdprogramma's. Denk aan Het Klokhuis en het Sinterklaasjournaal, maar ook programma's als Andere Tijden.

De hervormingen van de publieke omroepen leveren volgens Bruins daarnaast niet genoeg geld op om te voorkomen dat in de toekomst ook programma's van andere omroepen op radio en televisie geschrapt zullen moeten worden.

'Meer herhalingen'

"Dit zal leiden tot meer herhalingen en minder productie", verwacht mediahistoricus en omroepdeskundige Huub Wijfjes van de Rijksuniversiteit Groningen. Ook is het volgens hem de vraag wie programma's als Het Klokhuis en het Sinterklaasjournaal - 'die breedgedragen zijn' - zal overnemen.

"De minister wil dat de educatieve taken naar andere omroepen gaan", legt hij uit. "Maar wie neemt dat soort programma's over? Of de geschiedenisprogramma's? Dat is onduidelijk."

Terug naar oude systeem

De mediahistoricus zegt dat Nederland met het nieuwe omroepbestel terugkeert naar het systeem dat voor 1968 bestond: omroepen die voor eeuwig in het bestel zitten omdat nieuwe omroepen niet kunnen en mogen toetreden.

En met het opheffen van de NTR, een zogenoemde 'taakomroep' die culturele en educatieve programma's moet uitzenden, keren we volgens Wijfjes terug naar de situatie van voor 1992. "Mijn grootste zorg is: hoe wordt de kwaliteit overeind gehouden met minder geld?"

'Eindelijk alles op de schop'

VVD-Kamerlid Claire Martens is juist tevreden dat het omroepbestel nu eindelijk op de schop gaat. Haar partij pleit al jaren voor een grondige stelselherziening omdat de publieke omroep niet meer bij de tijd zou zijn.

In het plan van minister Bruins zegt Martens grotendeels haar eigen plannen terug te zien. "Focus op waar wat ons betreft eigenlijk de publieke omroep voor is. Dus meer op journalistiek, en op het maken van culturele programma's."

Minder geld, minder kwaliteit?

Het Kamerlid zegt dat het 'een feit' is dat de publieke omroep het moet gaan doen met minder geld. "Maar dat betekent niet dat de mensen thuis daar last van gaan hebben", vertelt ze. "Wij willen al die managementlagen, al die bestuurslagen gaan afzwakken. Dus minder geld naar de publieke omroep betekent niet minder geld naar de journalistiek."

Maar volgens omroepdeskundige Wijfjes is dat nog maar de vraag: "De hervorming hinkt op twee gedachten: enerzijds bezuinigen, maar anderzijds investeren in de publieke omroep en journalistiek. Dat is moeilijk met elkaar te verenigingen."