Rijn wordt stapje voor stapje weer tot leven gewekt, maar dat vraagt offers van scheepvaart en boeren

De Rijn was lange tijd vooral een vieze rivier met weinig leven in en om het water. Om dat te herstellen, worden op verschillende plekken langs de oever natuurgebieden aangelegd. "We hebben het behoorlijk verkloot, maar als we willen, lukt het."

Volgens visecoloog Twan Stoffers is de kwaliteit van het Rijnwater al sterk verbeterd. Toch gaat het nog niet goed met de visstand. Stoffers ziet hoe vissen moeite hebben met overleven in de Rijn, die vooral is ingericht voor de scheepvaart. "Er is eigenlijk niks natuurlijks meer aan, het is één grote snelweg voor schepen."

Visstand in rivier

Ecoloog Stoffers en twee collega's spannen een visnet in een watergang parallel aan rivier de Waal bij Herwijnen. Niet om te vissen, maar om te kijken hoe het is met de visstand in de rivier.

Deze zogenoemde nevengeul van de rivier is belangrijk voor de eerste 2 levensjaren van de vis, vertelt hij. "Nevengeulen fungeren prima als kraamkamer en kunnen geoptimaliseerd worden. Maar er moeten er ook meer komen."

De Waal zegt veel over de Rijn

Stoffers deed jarenlang onderzoek naar het herstel van de vissen in de uiterwaarden van de Rijn. Dat zijn de gebieden tussen de rivier en de dijk, waar onder meer nevengeulen stromen. Waarom voert hij zijn visonderzoek dan bij de Waal uit?

Dat heeft ermee te maken dat, op de Maas na, bijna alle grote rivieren in Nederland aftakkingen zijn van de Rijn. De Waal voert het meeste Rijnwater af. Wat daar in het water gevonden wordt, zegt dus veel over de kwaliteit van het water en leven in Rijn, legt Stoffers uit.

Gaat niet goed met de volwassen vis

Nevengeulen zijn een geschikte omgeving voor jonge vis om op te groeien. "Die omgeving hebben we de afgelopen 30 jaar in de uiterwaarden proberen te herstellen", zegt Stoffers. Dat lijkt aardig gelukt.

Maar het probleem zit in de volgende fase van de vis, legt hij uit. "Met de volwassen vis gaat het niet zo goed. Hoe dat komt, daar weten we eigenlijk weinig van." Het kan komen doordat er mogelijk nog niet voldoende opgroeiplekken zijn of plekken waar vissen eitjes kunnen leggen, zegt de visecoloog.

Moeras komt terug

Er wordt daarom op verschillende plekken langs de Rijn gewerkt aan herstel van de ecologie. Daar worden uiterwaarden teruggegeven aan de natuur, zegt senior natuurbeheerder Chris Hartman van Staatsbosbeheer. Dat gebeurt onder meer in de Amerongse Bovenpolder: nu een groene vlakte, maar pas sinds kort.

Er is veel samengewerkt met boeren. "De natuurdoelen staan voorop: het is natuur met agrarisch medegebruik." Dat gebeurt via biologische landbouw. "Dat betekent grondgebonden, circulair, antibioticavrij en geen drijfmest meer rijden. Dan zie je ook het fenomeen moeras weer een rol krijgen."

'Dat doet pijn'

Een kleine 20 kilometer stroomafwaarts is het beeld heel anders. Daar wordt actief klei gewonnen en dat zorgt voor een bruine kale vlakte. Ook daar moet de natuur uiteindelijk de vrije hand krijgen. "Er wordt een moeras gegraven en een tweede geul."

Dat doet pijn, realiseert Hartman zich. "De beschikbare landbouwgrond op die rijke kleigronden neemt af. Het aantal agrarische bedrijven verklein je daarmee. Juist in die gebieden heb je bedrijven waar al negen generaties wordt geboerd. Nu ervaren ze dat het eindig is."

Boeren worden natuurbeheerder

Maar Hartman merkt ook dat er juist veel begrip is. De boeren krijgen bijvoorbeeld een nieuwe rol als natuurbeheerder. "Aan de andere kant snappen boeren anno 2023 ook wel dat we elke liter water die we binnen de grenzen houden, er eentje is. Dat is ook in het belang van de boeren."

"Boeren hebben er lol in", ziet hij. "Ze laten bij het maaien stroken staan, waar orchideeën bloeien en reekalveren liggen." Volgens hem hebben ze 'ook wel door dat alleen maar weerstand niet helpt'. "Ze denken mee over wat er wel kan."

Zoet en zout water ontmoeten elkaar

Niet alleen in landelijk, maar ook in verstedelijkt gebied wordt volop gewerkt aan de natuur aan de oevers van de rivier. Zoals in Rotterdam langs het eiland van Brienenoord, waar veel Rijnwater langs stroomt voordat het in de Noordzee eindigt.

"Dit eiland is tot een getijdengebied omgetoverd, waar zoet en zout water elkaar ontmoeten. Er is anderhalve meter verschil bij eb en vloed", vertelt interim-directeur Esther Blom van natuurontwikkelingsorganisatie Ark Rewilding.

Kleurrijke oase in de grote stad

"Het eiland ziet er ieder uur anders uit en er zijn weinig plekken in Nederland waar dat zo is. In de stad is dat extra bijzonder." Juist de combinatie van zoet en zout water levert bijzondere natuur op, zegt ze.

"Wat bijzonder is aan de combinatie van zoet en zout water is dat plankton er niet tegen kan. Dat zorgt juist voor andere dieren en planten. Het is het natuurlijke proces van een delta. Het zijn stapstenen voor vogels en trekvissen zoals de steur, die hebben dit soort stukken nodig", zegt ze.

'Herstellen lukt'

Ze wijst op de terugkomst van verschillende flora en fauna. De bever is al terug en de spindotter, een bloem, ook terug, zegt Blom. Dat laat zien: "We hebben het behoorlijk verkloot, maar als we het willen herstellen dan lukt het wel."

Volgens haar kan het op veel meer plekken in de Rijn-Maasdelta. Dat gaat ook gebeuren, want er zijn nog tien dergelijke projecten waar natuurorganisatie Ark Rewilding aan werkt. Dat doet de organisatie voor een deel samen met de gemeente Rotterdam.

Projecten een zegen voor vissen

Visecoloog Twan Stoffers haalt ondertussen zijn visnet op, De vangst valt hem niet tegen. Onder meer een roofblei, jonge baarzen en een snoekbaars blijken rond te zwemmen in de geul van de Waal.

Alle projecten langs de loop van de Rijn kunnen ook voor de vissen goed zijn. Maar de bedreigingen voor de vissen zijn divers en voorkomen een snel herstel van de visstand. "De Rijn is de meest bevaren rivier. Dat zit het herstel van de visstand in de weg. De vraag is of je dat kunt verbeteren."

'Ecologie is ondergeschoven kindje'

Ook vormen de periodes van droogte een gevaar voor de vissen. Het aantal droogteperiodes neemt toe. "In 2018 droogden de uiterwaarden uit en de vissen moesten noodgedwongen te vroeg de rivier op of ze raakt gevangen in de nevengeul. Dat kan desastreus effect op de visstand hebben."

"De instroomgeul kan je wel dieper aanleggen, maar dat heeft weer consequenties voor het water dat onttrokken wordt aan de rivier", zegt hij. "Dat is dan weer lastig voor de scheepvaart." En of we daar aan willen tornen? "De ecologie is altijd een ondergeschoven kindje."