Rijkswaterstaat is op boerderijenjacht. Door stikstofrechten van veehouders op te kopen kunnen snelwegen worden aangelegd. Provincies hebben die vergunningen zelf ook hard nodig en dreigen de plannen van Rijkswaterstaat daarom nu te blokkeren.

Rijkswaterstaat heeft inmiddels van 19 veehouders, vooral op de Veluwe, de stikstofvergunning (deels) opgekocht. Doordat de uitstoot van die bedrijven stopt of vermindert, wordt stikstofwinst geboekt die op een andere plek kan worden ingezet, bijvoorbeeld voor de aanleg of verbreding van snelwegen.

Elkaar in de weg zitten

Zo werden voor het doortrekken van de A15 bij Arnhem bijvoorbeeld 6 boeren uitgekocht. Voor de omstreden verbreding van de A27 op de ringweg rond Utrecht ging het om 8 veehouders. Van 1 boer wordt de stikstofvergunning zelfs voor beide projecten ingezet.

Het opkopen van stikstofvergunningen is sinds de uitspraak van de Raad van State in 2019 vrijwel de enige manier om toch nog iets te kunnen bouwen. En dus begeven bedrijven, boeren én overheden zich op dezelfde stikstofmarkt. Maar daarbij zitten ze elkaar wel in de weg.

Boos op Rijkswaterstaat

De boerderijenjacht van Rijkswaterstaat is tegen het zere been van de provincies. "Dit is echt zeer onwenselijk", zegt Mirjam Sterk, gedeputeerde voor Natuur in Utrecht. "Wij hebben als provincies ook allerlei opgaven. De uitstoot moet op de eerste plaats omlaag voor natuurherstel."

"Maar er zijn ook nog boeren die door fouten van het Rijk zonder vergunning zitten die we moeten legaliseren. Die opdracht wordt op ons bordje gelegd. Dan is het heel vervelend als een andere overheid het laaghangend fruit komt wegplukken", zegt ze. "Ik heb bovendien de indruk dat Rijkswaterstaat meer kan bieden dan wij kunnen."

'Niet aan afspraak gehouden'

De provinciebesturen in Gelderland en Utrecht claimen bovendien dat ze niet zijn ingelicht door Rijkswaterstaat over de opkoop van boerderijen voor de A27 bij Utrecht. Dat is tegen de afspraken die daar eerder over zijn gemaakt. Iets dat minister Harbers met klem ontkent. Zijn ministerie maakte gisteren e-mails openbaar waaruit blijkt dat er wel ambtelijk contact is geweest over de opkoop van een aantal bedrijven. Maar volgens de provincies is in het verleden afgesproken dat de er ook bestuurlijke overeenstemming nodig is, tussen minister en gedeputeerde dus.

In Gelderland is de onvrede inmiddels zo groot dat een meerderheid de Provinciale Staten in een motie oproept om niet mee te werken aan de plannen van Rijkswaterstaat. Het is namelijk de provincie die de vergunningen van stoppende boeren moet intrekken. Pas als dat is gebeurd mogen de stikstofrechten worden ingezet voor een snelweg.

'Zo ga je niet met ons om'

Door het intrekken van de vergunningen te weigeren zou de provincie de verbreding van de A27 bij Utrecht kunnen tegenhouden. "Soms lijkt het er wel op alsof wij een soort mijnbouwgebied voor stikstof zijn geworden", zegt Dirk Vreugdenhil, ChristenUnie-Statenlid en indiener van de motie.

"Onze motie is bedoeld om Rijkswaterstaat tot de orde te roepen: dit is niet manier waarop je met elkaar omgaat", legt de Gelderse politicus uit. "Als je achter onze rug om je eigen projecten gaat realiseren, geeft dat een enorme beuk aan het vertrouwen."

Bewust van gevoeligheid

Dat Rijkswaterstaat de afspraken niet zo nauw lijkt te nemen, komt ook naar voren in e-mails tussen een veehouder en Rijkswaterstaat, die in handen zijn van EenVandaag. "Het lijkt er op dat wij niet kunnen wachten op de afspraken die we als overheden onderling moeten maken over stikstofruimte", schrijft een adviseur van Rijkswaterstaat vorig jaar december aan de boer. "Om die reden zijn een paar collega's en ik nu op pad gestuurd om toch wat stikstof te verwerven voor de Ring Utrecht."

Dat Rijkswaterstaat zich bewust is van de gevoeligheid blijkt uit een andere e-mail. "Afspraak is dat we elkaar informeren als we stikstof verwerven. Als wij nu zonder de provincie te informeren jullie stikstof kopen dan zijn de rapen gaar", valt te lezen in het bericht.

Winst alleen op papier

Critici hebben ook om andere redenen twijfels over het handelen van Rijkswaterstaat. Zo kocht de overheidsdienst ook vergunningen op van boeren die al eerder gestopt waren. Daar is nu al geen uitstoot meer, dus de stikstofwinst waarmee Rijkswaterstaat de snelweg wil aanleggen bestaat alleen nog op papier.

En voor de A27 bij Utrecht kocht Rijkswaterstaat het complete bedrijf op van een kalverhouder die 4 jaar lang de regels gedeeltelijk overtrad. Volgens de vergunning zou zijn stal namelijk een luchtwasser moeten hebben, maar die had hij nooit laten installeren. Voor Rijkswaterstaat was dat geen reden om de deal van ruim 1,3 miljoen euro af te blazen.

Stikstofhandel is omstreden

De handel in stikstof is ook om principiëlere redenen omstreden. Zo zeggen juristen dat stikstofrechten helemaal niet verhandelbaar zijn en dat bedrijven ze ooit gratis hebben gekregen en er nu geld aan kunnen verdienen. Ook zijn critici bang dat partijen met de diepste zakken aan het langste eind zullen trekken. Vooral boerenorganisaties zijn bang dat de agrarische sector hierdoor achter het net zal vissen.

De Tweede Kamer dringt inmiddels ook aan op meer regie. Zo vindt een meerderheid van de partijen, waaronder coalitiepartners VVD, CDA en ChristenUnie, dat een jacht op boerderijen moet worden voorkomen. Ook wil de Kamer dat het kabinet met een plan komt om de schaarse stikstofruimte transparant te verdelen, bijvoorbeeld via een stikstofbank.