Als er in Nederland weer een pandemie uitbreekt, zijn we niet goed voorbereid. Dat zegt de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV). "Door de bezuiniging zijn we niet weerbaar."

Kabinet Schoof maakte in oktober bekend dat ze 300 miljoen gaat bezuinigen op het beleidsprogramma Pandemische Paraatheid. "En die bezuiniging maakt dat Nederland niet weerbaar is voor een volgende pandemie. Ik vind dat we ons dat niet kunnen permitteren", zegt voorzitter van de OVV Chris van Dam.

Streep door voorbereiding crisis

De OVV deed eerder uitgebreid onderzoek naar de aanpak van de coronacrisis in Nederland. Als reactie kondigde het kabinet Rutte 4 aan dat er 300 miljoen euro werd vrij gemaakt om beter voorbereid te zijn op een nieuwe crisis.

Maar het huidige kabinet zette een streep door die plannen. Minister Agema van Volksgezondheid liet eerder al weten dat deze bezuiniging een 'grote impact' heeft op de verbetering van de pandemische paraatheid en de bestrijding van infectieziekten.

'Niet voorbereid op volgende pandemie'

Door de bezuiniging gaan de voorgenomen personeelsuitbreiding bij GGD's in Nederland en het opschalen van de IC-capaciteit niet door, en wordt de modellering van infectieziektenuitbraken niet versterkt.

"Dat dit soort maatregelen nu niet ingevoerd kunnen worden of niet gecontinueerd worden, daarom zijn wij niet voorbereid op een volgende pandemie", legt Van Dam uit.

Impact op samenleving

De coronacrisis had volgens Van Dam een enorme impact op de samenleving: "Het was eigenlijk de grootste ramp of crisis die we na de Tweede Wereldoorlog in Nederland hebben meegemaakt. Tot op de dag van vandaag zijn er mensen getroffen door deze crisis."

Van Dam vertelt: "We hebben bij de corona-aanpak gezien dat het kabinet moest sturen op ic-capaciteit om de acute zorg in ieder geval in stand te houden. Maar ja, er was veel meer. Denk aan de verpleeghuizen, aan de geestelijke belasting voor jongeren, noem het allemaal maar op. Dat zijn allemaal elementen waarvan wij denken dat we daar niet op voorbereid zijn bij een nieuwe pandemie."

Extra personeel ontslaan

Van Dam verwacht dat het extra personeel dat door de GGD's is aangenomen straks misschien geen baan meer heeft: "Het is bijzonder wrang als je kijkt naar de GGD's die extra mensen hebben aangenomen, op een tijdelijke financiering weliswaar. Ik denk dat ze die mensen straks weer moeten ontslaan."

Maar het gaat volgens de OVV niet alleen om personeel. "Deze bezuinigingen raken niet alleen arbeidsplekken bij de GGD. Het raakt ook onderzoeksmogelijkheden om te kijken, - en dat is technisch een ingewikkeld maar wel heel belangrijk punt - hoe een virus zich ontwikkelt."

'Kans op nieuwe pandemie neemt toe'

Van Dam hoopt dat er opnieuw gekeken wordt naar de bezuiniging. "Dat is natuurlijk een ingewikkelde politieke keuze: kies je tussen schoolzwemmen, woningbouw of pandemische paraatheid. Dat is een discussie waar wij graag uitblijven, onze rol in dit verhaal is om te zeggen: 'Jongens, dit is niet veilig.'"

"Ik begrijp heel goed dat mensen denken: joh, hoe vaak komt dat nou voor, zo'n pandemie? Maar dan volg ik de deskundigen, mensen die er iets van af weten en zeggen: 'Kijk in de wereld om je heen.' Dus ik denk wel degelijk dat de kans toeneemt dat wij opnieuw met een pandemie geconfronteerd worden", concludeert hij.

Snellere verspreiding

Viroloog Marion Koopmans, verbonden aan de Erasmus MC, ziet de kansen op een nieuwe pandemie ook toenemen: "De kans op een nieuwe infectie-uitbraak of pandemie is niet veranderd doordat we een grote hebben gehad. Die is er nog net zo goed en is misschien wel zelfs aan het versnellen."

"Want we zien door het vele reizen, door het ontginnen van bossen en dat soort zaken dat we eigenlijk gewoon vaker uitbraken gaan meemaken en ook snellere verspreiding", legt ze uit.

Niet snel genoeg opschalen

Ze snapt dan ook de zorgen van de OVV: "We hebben natuurlijk gezien dat we er onvoldoende klaar voor waren. Er was duidelijk dat de GGD's echt te weinig capaciteit hadden, dat we niet snel genoeg konden opschalen met testcapaciteit, dat er een tekort aan IC-bedden was, en dat je daar ook niet snel genoeg kon opschalen."

Koopmans ziet de bezuiniging van 300 miljoen ook liever van tafel gaan: "Ik denk dat het onverstandig is want inderdaad: of uit de vogelgriep nu een pandemie ontstaat, kan ik u niet zeggen - dat kan niemand, denk ik - maar als dat gebeurt, dan zijn we blij als we erop voorbereid zijn."

'Dat je ervoor klaar moet staan, is gebleken'

"Het lastige is: als er niks gebeurt, dan is het mooi bezuinigd", gaat ze verder. "Als er wel iets gebeurt, dan denk je van: oh, hadden we maar geïnvesteerd."

"En niemand kan vertellen of en wanneer er een pandemie komt, maar dat je er voor klaar moet staan, dat is wel gebleken", sluit ze af.

Bij een crisis of ramp kan medisch personeel schaars zijn. Om dat op te vangen, gaat Defensie samenwerken met de Nationale Zorgreserve. Hoe versterken dit soort initiatieven de weerbaarheid van Nederland? "Overheid kan het niet meer alleen aan."

Zorgreservisten kunnen nu worden ingezet als Defensiepersoneel naar het buitenland moet, bijvoorbeeld bij een oorlogsdreiging. Het zijn gediplomeerde vrijwilligers, vaak oud-zorgmedewerkers, die zichzelf aanmelden en op momenten van crisis worden opgeroepen om bij te springen.

Coronacrisis

Bart Hilt is zo'n zorgreservist. Hilt heeft onder andere bij de brandweer, ambulance en huisartsenpost gewerkt. Hij werd voor het eerst ingezet tijdens de coronacrisis.

"Toen was er een oproep via Facebook en daar heb ik toen op gereageerd", legt hij uit. "Er werd gekeken in welke regio je woonde en welke ziekenhuizen mensen nodig hadden. En toen ben ik ondersteunend geweest aan de verpleging."

'Samenwerking goed idee'

De samenwerking tussen Defensie en de Nationale Zorgreserve is volgens Hilt dan ook een goed idee. "Als je kijkt naar alle brandhaarden die we in de wereld hebben, kan je er op deze manier echt voor elkaar zijn."

Middenin de coronacrisis wordt het Nationale Zorgreserve opgericht, als burgerinitiatief, legt directeur Charlotte de Schepper uit. "Een aantal burgers dacht toen, 'goh, steeds meer mensen worden ziek, maar ook steeds meer hulpverleners worden ziek. Hoe kunnen wij helpen?' En die hebben de handen ineengeslagen." Inmiddels wordt het gefinancierd door het Ministerie van Volksgezondheid.

Tekort opvullen

Mocht Defensie beroep doen op de zorgreservisten, zijn ze puur bedoeld als achtervang.

"Wij worden dan niet uitgezonden naar het buitenland. Maar de medisch specialisten van het leger wel, waardoor er een tekort is aan medisch personeel in de bases van Defensie. En die plaatsen gaan wij dan opvullen", legt Hilt uit.

Voordelen burgerinitiatief

Ook Jaap Donker, directeur van de veiligheidsregio Utrecht, ziet de voordelen van het initiatief.

"Als Defensie in het buitenland meer moet doen en de situatie hier schaars is, of als we bijvoorbeeld slachtoffers vanuit het buitenland moeten verzorgen, hebben we iedereen keihard nodig."

'Overheid kan het niet meer alleen'

Het is volgens Donker duidelijk waarom dit nu van belang is. Het gaat daarbij ook niet om de zorg alleen, legt hij uit.

"Op dit moment zie je dat de kans op een lange stroomuitval, of een natuurbrand heel reëel is. Dat willen we niet, maar we moeten ons voorbereiden." En dat kan de overheid niet meer alleen. "We staan voor ongekende uitdagingen, daarbij hebben we mensen nodig die initiatief nemen."

Zelfredzaam worden

De samenwerking is één stap richting het verbeteren van onze zelfredzaamheid. Maar er is werk aan de winkel op het gebied van weerbaarheid, ziet Donker.

"We zijn gewend dat als er iets misgaat, dat de overheid komt helpen. Maar we zien dat de risico's die we lopen zo groot zijn, dat kan de overheid niet aan. We moeten zelf en samen redzaam worden."

Onvoldoende voorbereid op crisis

Nederlanders voelen de urgentie nog onvoldoende, volgens Donker. "We zijn opgevoed met het idee dat het nooit meer oorlog zou worden en dat alles goed gaat, maar we moeten ons voorbereiden op andere scenario's."

Vandaag presenteerde de Europese Commissie plannen die ertoe moeten leiden dat de Europese Unie voorbereid is op verschillende soorten crises.

Krachten lokaal bundelen

Maar hoe? Volgens Donker ligt de kracht ook vooral in dit soort initiatieven. "Gelukkig zijn er veel instanties die daarbij helpen. Mochten mensen willen bijdragen, meld je dan, zodat we de initiatieven aan elkaar knopen en ons kunnen voorbereiden op iets wat hopelijk nooit voorkomt."

Donker zet zich vooral op lokaal niveau in. "Als de stroom er bijvoorbeeld lang af ligt, hebben mensen behoefte aan informatie." Dat zou in de vorm van lokale 'noodsteunpunten' gerealiseerd kunnen worden. "We willen op logische plekken in de samenleving, zoals brandweerkazernes, een stemlokaal of een buurthuis, dat mensen daar terecht kunnen in nood."

Kijk naar elkaar om

We zullen het uiteindelijk vooral met elkaar moeten doen, zegt zorgreservist Bart Hilt. "Ik zie het als een soort roeping. Elkaar ondersteunen en elkaar helpen. Daar waar het tekort is, moet je elkaar aanvullen."

Ook Jaap Donker zegt: "We moeten ook kijken hoe het met de buurman of kwetsbaren in de straat is. Hoe kunnen we samen de schouders eronder zetten? Hoe kunnen we in donkere periodes elkaar hier doorheen loodsen?"

Beter voorbereid dan achteraf problemen

Toch hoopt Hilt binnenkort nog niet ingezet te worden. "Dat zou het mooiste zijn. Hoe minder dat we nodig zijn, hoe beter het eigenlijk is. Maar ja, je kan beter zorgen dat je iets achter de hand hebt, als dat je te laat bent en je in de problemen raakt."

Tot nu toe hebben 4.000 zorgprofessionals zich gemeld bij de Nationale Zorgreserve. Ze hopen te groeien naar een bestand van zo'n 5.000 mensen.

De Amerikaanse president Trump voert de druk rondom de koop van Groenland op. Hij wil het eiland vanwege de strategische ligging en bodemschatten en stuurt daarom vicepresident JD Vance op pad voor een bezoek. "Dit is voor de meeste Denen een shock."

"Het is een grote stressfactor en je mag het niet onderschatten", zegt Clingendael-onderzoeker Karen van Loon over de huidige situatie.

Bondgenootschap onder druk

Van Loon is gespecialiseerd in geopolitiek in het Noordpoolgebied en bredere veiligheids- en defensievraagstukken en ziet hoe Donald Trump met zijn uitspraken en het bezoek van vicepresident JD Vance, het bondgenootschap tussen Amerika en Denemarken onder druk zet.

Groenland valt op dit moment, tot hun grote ongenoegen, nog onder het Deense koninkrijk.

Denen in schok door bezoek Vance

Het had een bezoek moeten zijn waarbij alleen de vrouw van JD Vance, Second Lady Usha Vance, aanwezig zou zijn. "Ze zou bezoekjes afleggen aan verschillende Groenlandse gemeenschappen, maar die bezoeken zijn nu afgelast. Het blijft nu bij een bezoek aan de Amerikaanse luchtmachtbasis", zegt Van Loon.

"Wat er nu gebeurt is voor de meeste Denen echt een schok. Je kan wel spreken van een ernstige vertrouwensbreuk", vertelt de onderzoeker.

'Groenland niet te koop'

Vicepresident Vance zal nu namelijk wel aanwezig zijn bij het bezoek en hoogstwaarschijnlijk gesprekken voeren met diplomaten.

En dat terwijl Denemarken al meerdere keren heeft aangegeven geen interesse te hebben in het verzoek van Trump. Ze zijn niet van plan om Groenland 'over te dragen' aan de Verenigde Staten.

'Hij wil niet loslaten'

Toch blijft Trump aandringen. De uitspraken die vanuit de Verenigde Staten blijven komen hebben een impact op zowel de Denen als Groenlanders. Ze zijn niet gewend dat een president blijft aandringen.

"Vroeger hebben ze het ook wel eens gevraagd, maar werd het losgelaten", zegt Van Loon. Volgens de onderzoeker werd Trump tijdens zijn eerste termijn zelfs uitgelachen toen hij het balletje opgooide. "Het leek toen absurd, maar sinds hij voor de tweede keer president is, is het duidelijk dat hij het niet wil loslaten."

Toch onderhandelen

Maar juist door die houding moeten Deense en Amerikaanse onderhandelaren nu toch met elkaar om tafel gaan zitten. "Om een consensus te vinden en niet te vergeten om Groenland bij dit proces te betrekken", legt de onderzoeker uit.

"Want", vervolgt Van Loon, "Groenland is wel een regio die in zeer grote mate zelfbestuur heeft binnen het Koninkrijk Denemarken." De twee landen kunnen dus niet zonder inspraak van het hoofd van het eiland een beslissing maken. Dit vooral omdat Groenland onafhankelijk wil zijn, ook van Denemarken.

Angst in Groenland

De angst in Groenland is op dit moment dus groot, weet Van Loon. Ze willen hun onafhankelijkheid van Denemarken niet inruilen voor afhankelijkheid van Amerika. "Het gevoel is daar heel sterk. Er is angst voor wat er komen gaat."

"Ze hebben al een heel lang proces afgelegd met Denemarken en dat dekolonisatieproces is nog steeds bezig", gaat de onderzoeker verder.

Respectloos

"Ze zijn er heel duidelijk in dat ze geen Amerikanen willen worden." En dat is vooral te zien aan alle standpunten die hun regering op dit moment inneemt.

Zo liet de Groenlandse premier Múte Bourup Egede de afgelopen maanden al publiekelijk weten dat het eiland niet te koop is, en dat hij Trump respectloos vindt.

'Rol van de EU is beperkt'

Kan de Europese Unie nog iets betekenen in deze noodgedwongen onderhandelingen, aangezien Denemarken een lidstaat is? "Dat is een lastig verhaal", antwoordt Van Loon. "Denemarken is lid van de EU maar Groenland niet. Ze hebben in de jaren 80 een opt-out gehad."

Maar aangezien de EU wel nog steeds investeert in Groenland - onder andere in onderwijs en gezondheid - én een paar jaar geleden een mineralendeal heeft gesloten, zou de EU wel een bemiddelende rol kunnen spelen, denkt de onderzoeker. "Dus er is een rol voor de EU, maar die blijft wel beperkt."