Nederland in de greep van 'stikstofcrisis': hoe het zover kon komen

Nieuwbouwwijken, windmolenparken, nieuwe industrie en snelwegen; duizenden plannen staan op de tocht door het stikstofarrest van de Raad van State eind mei. Nederland is in de greep van een 'stikstofcrisis'. Dit is hoe het zover kon komen.

Johan Vollenbroek is het boegbeeld van de kleine milieuactiegroep Mobilistation for the Environment (MOB). Hij is de man die het Nederlandse stikstofbeleid met succes aanvocht. Dat beleid was in strijd met Europese richtlijnen, oordeelde de Raad van State.

'Bijl aan de wortels van de rechtstaat'

Hij mag dan eind mei een glorieuze overwinning hebben geboekt, op zijn lauweren rusten doet hij niet. "We maken ons in dit land druk om de twee miljard winstbelasting van grote bedrijven. Dit gaat over tientallen miljarden."

Wat hem betreft komt zo snel mogelijk de onderste steen boven. "Ik beschouw dit eigenlijk als een bijl aan de wortels van de rechtsstaat. Het liefst zou ik hier een parlementaire enquête naar willen laten kijken."

Van Afsluitdijk tot Binnenhof

Sinds de uitspraak verkeert het land in de greep van een 'stikstofcrisis'. Duizenden projecten worden op zijn minst vertraagd: snelwegen kunnen niet worden verbreed, nieuwbouwwijken kunnen niet worden gebouwd en windmolenparken kunnen niet worden aangelegd.

En ook in het oog springende projecten zoals de versterking van de Afsluitdijk, de opening van Lelystad Airport en de renovatie van het Binnenhof worden door de uitspraak geraakt.

PAS 'een vergunningenmachine'

Hoe kon het zover komen? "We weten al vijftien, twintig jaar dat we teveel stikstof produceren", zegt Vollenbroek. "Het RIVM rapporteert er regelmatig over." Toch bleef de overheid de afgelopen jaren vooral manieren zoeken om economische activiteiten te kunnen blijven ontwikkelen.

In 2015 leidde dat tot het Programma Aanpak Stikstof, kortweg het PAS, dat zowel de natuur moest beschermen als uitbreiding van activiteiten mogelijk moest maken. Vollenbroek: "Maar dat programma was niet meer of minder dan een vergunningenmachine. Voor 99 procent draaide het om economie, voor 1 procent om natuur."

'Ik zou het zo weer doen'

Ger Koopmans was één van de architecten van het PAS. Het programma was volgens hem hard nodig, omdat allerlei bouwactiviteiten waren vastgelopen door juridische procedures. "Eigenlijk vergelijkbaar met wat er nu gebeurt."

Het toenmalig CDA-Kamerlid dokterde in 2009 samen met PvdA-collega Diederik Samsom een oplossing uit. Het tweetal wilde nieuwe activiteiten toe laten staan onder de voorwaarde dat de uitstoot in de toekomst gecompenseerd zou worden. Maar juist met die slimme vondst van Samsom en Koopmans maakte de Raad van State korte metten: het alvast inboeken van minder uitstoot in de toekomst was volgens de hoogste bestuursrechter onwettig. Toch zou Koopmans 'het zo weer doen'. "We hebben gekeken: 'Wat is verstandig?' En de hele Kamer, op de Partij van de Dieren na, stemde voor."

Schandalige uitspraak

Dat de Raad van State een streep zette door het PAS verraste Koopmans. Saillant detail: tijdens een Kamerdebat in 2008 vroeg Partij van de Dieren-collega Esther Ouwehand Koopmans al naar de gevolgen wanneer het programma bij de rechter zou stranden. Koopmans' reactie was vooral pragmatisch: tot dat moment profiteert het bedrijfsleven er maar mooi van.

"Een schandalige uitspraak", vindt Johan Vollenbroek. "Je zegt: we introduceren een wet die in strijd is met Europese regelgeving. Die laten we een aantal jaar lopen, zodat we uitbreidingen kunnen faciliteren. En dan gaat uiteindelijk de bijl erin, maar zijn er toch een hoop vergunningen verleend."

Van geen kwaad bewust

Koopmans is zich tien jaar na dato van geen kwaad bewust. "Ik vind dat nog steeds een verstandige uitspraak. Ik was ervan overtuigd dat het PAS kon werken." Volgens de CDA'er mankeerde er aan de gedachte achter het programma niet zoveel, maar ging het mis in de uitvoering.

"Er is", zegt Koopmans, "veel te veel nadruk gelegd op herstelmaatregelen, waarmee het stikstof zoveel mogelijk uit de natuur wordt gehaald. Er had juist meer geïnvesteerd moeten worden in bronmaatregelen, waarmee de uitstoot daadwerkelijk kan worden teruggebracht. De vraag is of we de centen op de meest verstandige manier hebben besteed. Misschien hadden we meer aan daadwerkelijke emissie-reductie moeten doen."

Het onderste uit de kan

Hoogleraar Omgevingsrecht Chris Backes, verbonden aan de Universiteit Utrecht, vindt het PAS een tekenend voorbeeld van hoe Nederland met het wankele evenwicht tussen natuurbescherming en economische groei omgaat. "Men heeft met het PAS het onderste uit de kan proberen te halen."

"Als dan ook nog verschillende politieke partijen hun eigen achterban tevreden willen stellen gaat het mis", zegt Backes. "Dat is namelijk een verkeerd uitgangspunt. Het uitgangspunt zou moeten zijn: het moet zeker zijn dat de natuur er beter van wordt, én blijft. En als dat zeker is, dan pas is er ruimte voor nieuwe activiteiten."

Harde keuzes maken

Een commissie onder leiding van oud-minister Johan Remkes onderzoekt in opdracht van het kabinet manieren om de stikstofknoop te ontwarren. Volgens Backes is één ding zeker: er zullen harde keuzes gemaakt moeten worden.

"Ja, er moet hergestructureerd worden. De één zegt: de boer moet inleveren, de ander zegt de bouw. Weer een ander zegt: minder vliegtuigen. Alle belangen beginnen al te knokken voor hun bestaan."

'Lelystad Airport? Maak er een pretpark van'

MOB-voorman Johan Vollenbroek leverde onlangs al een lijst met suggesties bij Remkes aan. Hij ergert zich aan het 'frame' dat het land op slot zit. "Onze boodschap aan Remkes is: probeer nu geen list te verzinnen en ga zo snel mogelijk aan de gang met het terugdringen van de stikstofuitstoot. De snelheid op de snelweg omlaag betekent direct ruimte voor de BV Nederland. En Lelystad Airport? Dat moet je gewoon vergeten. Maak er een pretpark van."