Het UWV gebruikt geen slimme software om fouten bij WIA-uitkeringen op te sporen, zo zegt de minister. Opmerkelijk omdat een van de leidinggevenden, die het onderzoek doet naar de fouten, dit wel aan alle medewerkers vertelde. EenVandaag onderzocht dit.

Het UWV zet geen slimme software in bij het oplossen van de problemen rond WIA-uitkeringen en heeft die plannen ook in de toekomst niet. Minister Eddy van Hijum van Sociale Zaken en Werkgelegenheid was vorige week stellig tijdens het spoeddebat in de Tweede Kamer over de kwestie. Maar EenVandaag heeft geluidsopnames waarop dat plan wel degelijk wordt besproken en bovendien documenten in handen die bewijzen dat het UWV ook voor andere processen algoritmes en kunstmatige intelligentie (AI) wél inzet.

Gebruiken vanwege tijdgebrek

Naar aanleiding van mediaberichten over de tienduizenden fouten in WIA-dossiers én een Kamerbrief van de minister organiseerde de UWV-directie vrijdag 6 september een online bijeenkomst met medewerkers. Daar vertelt de voorzitter van het Interventieteam Kwaliteit dat de uitkeringsinstantie slimme software gaat gebruiken om de fouten op te sporen. Deze man wordt op de bijeenkomst geïntroduceerd als directie-adviseur en is een van de leidinggevende managers, die het onderzoek naar de fouten moet gaan leiden.

"Samen met de andere divisies willen we met de inzet van slimme software kijken, waar mogelijk iets fout is gegaan", is te horen op een opname van de bijeenkomst. Dat is volgens de UWV-manager nodig omdat er geen tijd en capaciteit is om alle dossiers door mensen op fouten te laten controleren. "We kunnen niet naar alle toekenningen of misschien ook wel de afwijzingen kijken vanaf 2020."

(Het bewuste geluidsfragment is hieronder te beluisteren)

Al jaren besproken

Het gebruik van slimme software binnen het UWV is niet uitzonderlijk. Zo wordt volgens een van onze bronnen binnen de uitkeringsinstantie kunstmatige intelligentie gebruikt bij het scannen van dossiers in de beginfase van een WIA-traject.

Documenten die door het UWV zijn vrijgegeven bevestigen dit: binnen de organisatie wordt al jaren gesproken en worden de mogelijkheden serieus verkend voor het gebruik van algoritmes en AI voor andere doeleinden. Het is vanuit dat oogpunt ook niet vreemd en nieuw dat de directie slimme software wil inzetten voor het opsporen van fouten in WIA-dossiers.

(Passages uit UWV-documenten hierover zijn hieronder te lezen)

UWV ontkent

Toch ontkende minister Van Hijum vorige week dinsdag in de Tweede Kamer dat de uitvoeringsinstantie slimme software overweegt te gebruiken voor de WIA-hersteloperatie. Tijdens het spoeddebat dienden DENK en GroenLinks-PvdA een motie in om de software 'extern en onafhankelijk te laten toetsen', maar Van Hijum ontraadde die motie.

"Die motie zou ik willen ontraden, ook al omdat ik even heb nagevraagd of dat nou klopt. Dat wordt ontkend", zei de minister in het debat. "Er is berichtgeving over geweest, maar er is geen intentie om gebruik te maken van slimme software om fouten op te sporen of te herstellen. Er wordt natuurlijk wel degelijk nagedacht over technologie, maar niet in relatie tot dit herstelplan op dit moment."

'Minister was heel stellig'

De vraag is of het UWV de plannen heeft veranderd of dat de minister onvoldoende is ingelicht door de uitkeringsinstantie. Maar de intentie om slimme software in te zetten was er wel, in tegenstelling tot wat Van Hijum beweerde. DENK-Kamerlid Doğukan Ergin kijkt er met verbazing naar: "Zijn antwoord was heel stellig en niet inhoudelijk. Dat vond ik heel bijzonder."

Ergin ziet dat er hierdoor een welles-nietes-discussie ontstaat. "Dat terwijl je als overheid duidelijkheid moet scheppen." Hij begrijpt dat het UWV zoekt naar oplossingen voor de problemen. "Maar daar moet je dan wel transparant over zijn. Als ik kijk naar het optreden van de minister is het allesbehalve transparant en duidelijk. Dat hij optreedt als woordvoerder van het UWV roept mij bij ook vragen op."

Onderbuikgevoel

De reden dat het Kamerlid vorige week tijdens het debat doorvroeg en de motie indiende had er al mee te maken dat hij vond dat er relatief weinig richting de Tweede Kamer werd gecommuniceerd over het gebruik van slimme software door het UWV.

"Ik zag in eerdere Kamerbrieven heel weinig over hoe het UWV omgaat met AI", legt hij uit. "En ik heb geleerd dat als je er weinig over leest en er weinig informatie over komt, men er niet graag over wil vertellen, óf dat er een blinde vlek is. Dan ontstaat bij mij een onderbuikgevoel dat er iets niet klopt."

'Dit zorgt voor willekeur'

EenVandaag meldde op zaterdag 7 september, een dag na de online bijeenkomst, dat het UWV slimme software wil gebruiken om de fouten rond de WIA-uitkeringen te herstellen. AI-expert Aaron Mirck waarschuwde toen al om voorzichtig te zijn met het gebruik van slimme software als algoritmes en kunstmatige intelligentie, en doet dit nu opnieuw. "De voorgestelde aanpak zorgt voor willekeur."

Daarbij is deze oplossing niet transparant, benadrukt hij, omdat het voor burgers onmogelijk is om te achterhalen of en waarom hun dossier wel of niet door AI is gevonden. "Deze aanpak is een heilloze missie en zou überhaupt niet moeten worden toegepast, met of zonder externe toetsing. Het is niet ethisch en bovendien is het in strijd met de Algemene Verordening gegevensbescherming (AVG, red.)."

Op afstand van ministerie

Mirck vraagt zich af of Van Hijum wel voldoende op hoogte is van wat er binnen het UWV gebeurt. "Het probleem is dat het UWV op afstand staat van het ministerie, waardoor controle lastiger is", legt hij uit. "In het beste geval is de minister perfect op de hoogte van de plannen van het UWV en gebruikt het UWV geen AI meer om dossiers te selecteren om een tweede keer te beoordelen."

"In het slechtste geval gebruikt het UWV kunstmatige intelligentie wel om dossiers te selecteren", vervolgt de AI-expert. "Deze toestand wordt niet voor niets vergeleken met de toeslagenaffaire. Dit is het moment dat we kunnen voorkomen dat algoritmes beslissen over het lot van machteloze burgers. Als de minister maar tijdig ingrijpt, indien dat nodig blijkt."

Zorgvuldigheid cruciaal

Ook hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit van Utrecht Jurgen Goossens benadrukt dat het gebruik van dit soort 'zelflerende' systemen om zorgvuldigheid vraagt. "Menselijke waardigheid, transparantie, uitlegbaarheid, verantwoordelijkheid en rechtsbescherming moeten gewaarborgd zijn. Het voldoen aan juridische verplichtingen is hierbij een harde eis."

Het kan volgens hem snel en handig zijn om algoritmes in zetten en daarmee is het begrijpelijk dat ze worden ingezet. "Maar er moet steeds voldoende aandacht zijn voor het vermijden of in elk geval beperken van voorzienbare risico's", vindt de hoogleraar. "Er moet dus steeds gebalanceerd worden tussen tech-pessimisme en tech-optimisme."

AI ethisch inzetten

Toch ziet Mirck wel mogelijkheden om slimme software op een ethisch verantwoorde manier in te zetten bij het oplossen van de problemen rond de WIA-uitkeringen, maar daarbij moet volgens de AI-expert het denkwerk door mensen leidend blijvend. Daarom zou kunstmatige intelligentie beter gebruikt kunnen worden om sneller dossiers te beoordelen, in plaats van dossiers te selecteren, zegt hij.

"Zet bijvoorbeeld AI in om dossiers samen te vatten en te laten voorspellen of het dossier foutloos is afgehandeld", stelt hij voor. "Zo kost het beoordelen van een dossier mogelijk niet uren, maar minuten. Laat vervolgens een UWV-werknemer het dossier nogmaals doornemen en beoordelen of de WIA-uitkering wel of niet correct is toegekend, zodat elk dossier aan bod komt."

Proces controleren

Ook Goossens denkt dat 'het noodzakelijk is geworden om algoritmische systemen in te zetten ter ondersteuning of zelfs volledige automatisering van beslissingsprocessen'. Dit houdt volgens hem niet alleen een zorgvuldige afweging en controle in vóór de inzet van technologie, maar ook een herhaalde controle tijdens de inzet, aangezien vaak dan pas concrete en onvoorzienbare gevolgen duidelijk worden.

Het is daarom cruciaal dat het proces transparant, controleerbaar en uit te leggen is, benadrukt hij. "De overheid is verplicht om de gemaakte keuzes, de gebruikte gegevens en aannames volledig, tijdig, op een passende wijze en deels ook uit eigen beweging openbaar te maken. Tegelijkertijd moet vooral de rechtsbescherming aan de voorkant goed geborgd worden."

'Tot achter komma uitzoeken'

De hoogleraar staatsrecht zegt tot slot dat het ook belangrijk is dat het parlement 'grip' heeft op de inzet van slimme systemen door overheidsdiensten. "Om een effectieve parlementaire controle mogelijk te maken, moet de informatie-uitwisseling tussen parlement, regering en uitvoeringsorganisaties als het UWV, DUO en de Belastingdienst, echter verbeterd worden."

Wat DENK-Kamerlid Ergin betreft, is het laatste woord er nog niet over gezegd. Hij wil duidelijkheid van de minister. "Ik wil hierop doorpakken en dit tot achter de komma uitzoeken." Hij wijst daarbij op het 'slechte track record' van de overheid als het gaat om het gebruik van algoritmes en de privacy van burgers. "Het UWV heeft op dit onderwerp ook een slecht verleden, ik blijf het daarom wel volgen."

'Uitspraak medewerker klopt niet'

Minister Van Hijum laat in een reactie weten 'vooraf geen informatie over de bijeenkomst te hebben gehad' en dat de voorzitter van het Interventieteam Kwaliteit niet namens de directie sprak. "De uitspraak van deze medewerker klopt niet. De verwijzing ging over gebruikelijke programma's en niet slimme software. Er wordt géén slimme software/AI ingezet om fouten in het WIA-dossier op te sporen. Het ministerie en UWV zijn hierover eensgezind."

Het UWV bekijkt volgens hem 'hoe beschikbare gegevens uit systemen kunnen worden gecombineerd of vergeleken om de juiste cliënten in beeld te krijgen'. "Bijvoorbeeld om te zien waar het dagloon en het bedrag wat iemand verdiende in het jaar voorafgaand aan de eerste ziektedag, heel erg van elkaar verschillen. In zo'n geval zou het namelijk kunnen dat er iets mis is gegaan met de WIA-uitkering", legt hij uit,

Slimme software bij andere processen

"Daarnaast zullen er inderdaad veel mensen nodig zijn om de fouten te herstellen", zegt Van Hijum over hoe het UWV dan wel de fouten gaat opsporen. De uitkeringsinstantie komt in november met een herstel- en verbeterplan, waarin ze zullen beschrijven hoe de operatie wordt vormgegeven en wat dit betekent voor de beschikbare capaciteit, vervolgt de minister.

Dat het UWV al wel voor andere processen slimme software gebruikt, is hem bekend. "Het UWV gebruikt bij bepaalde processen algoritmes." Hij verwijst naar het algoritmeregister van het UWV. Daar staat de uitleg en verantwoording over het gebruik. "Ten aanzien van AI is UWV net zoals andere (overheids)organisaties aan het verkennen of en hoe slimme software op termijn goed en veilig kan worden ingezet."