Om energiekosten te besparen en lichtvervuiling tegen te gaan, willen verschillende gemeenten minder straatverlichting. Maar daar is niet iedereen even blij mee. "Lichten zomaar uitdoen is geen goed idee. Het draagt niet bij aan onze sociale veiligheid."

"Deze lamp is niet kapot, maar staat uit", vertelt wethouder Twan van Bronkhorst van de gemeente Wijchen. In een aantal woonwijken doet de gemeente sinds een paar maanden sommige lantaarnpalen uit.

'Alleen licht waar dat nodig is'

"Vroeger wilden we alle wegen volop verlichten. Energieverbruik en -kosten speelden nauwelijks een rol. Nu kijken we daar anders naar en willen we 'licht op maat': alleen waar dat nodig is."

Wijchen is niet de enige gemeente die de straatlantaarns minder laat branden. In Heerenveen haalden ze jaren geleden al lantaarns weg, in Barneveld startten ze deze zomer met minder verlichting op straat en in Rheden staan sinds kort lantaarnpalen met een bewegingssensor.

Licht detecteren

Langs een fietspad tussen de dorpen Ellecom en De Steeg, die onderdeel zijn van de gemeente Rheden, beweegt de verlichting met fietsers mee.

"Als ze beweging detecteren, gaat het licht van 20 naar 70 procent. Dat gebeurt ongeveer 20 meter voor je uit", vertelt wethouder openbare ruimte Dorus Klomberg.

'Beter voor natuur en portemonnee'

"Zo'n 85 procent van deze gemeente bestaat uit natuurgebied en voor dieren is het fijn als het 's avonds donkerder is", zegt de wethouder. Voor de natuur en de portemonnee zou het beter zijn om lantaarnpalen helemaal uit te zetten.

"Maar dat doen we niet, omdat mensen zich dan onveilig gaan voelen. Met deze lantaarnpalen zoeken we de balans tussen sociale veiligheid, energiebesparing en zoveel mogelijk licht beperken. Voor de biodiversiteit en tegen lichtvervuiling."

Sociale veiligheid op het spel

De straatverlichting helemaal uitdoen, dat ziet ook John de Joode van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde niet zitten. Hij is kritisch op gemeenten die daar wel voor kiezen. "In een wijk met veel jonge mensen is minder licht meestal geen probleem. Maar als je ouder wordt, heb je meer licht nodig om goed te kunnen zien."

Gemeenten moeten daarin een goede afweging maken, vindt hij. "Verlichting helemaal uitdoen scheelt veel geld, maar het draagt niet bij aan het sociaal welzijn en de sociale veiligheid van de mens. Er zijn veel andere oplossingen die beter werken."

Testen met verschillende lantaarns

Welke oplossing het beste werkt, wordt onderzocht in de Carnegiedreef in Utrecht. Langs dat fietspad staan verschillende lantaarnpalen. Elke lantaarnpaal verlicht de straat op een andere manier. De ene schijnt een smalle, witte straal van licht op het wegdek, de andere geeft warm geel licht, in een grote ronde cirkel.

"Ik krijg weleens de vraag of de gemeente dronken was toen ze de lantaarnpalen plaatste, lacht Arthur Klink van de Stichting Openbare Verlichting Nederland. "Maar dit is dus bewust zo gedaan."

Verschillende onderzoeken

Klink werkt al meer dan 40 jaar aan lichtplannen voor gemeenten. Hij legt uit dat de verschillende lantaarnpalen in de Utrechtse teststraat worden gebruikt voor uiteenlopende onderzoeken.

"We hebben bijvoorbeeld een onderzoek gedaan met slechtzienden. Die liepen dan door de straat en na afloop vroegen we welk licht ze het prettigst vonden."

Led werkt het best

Wat duurzamere verlichting een gemeente eigenlijk oplevert, onderzocht lector Smart Energy aan de Avans Hogeschool Jack Doomernik. Uit een onderzoek dat hij met Europese collega's uitvoerde, blijkt dat de grootste winst te halen is als een gemeente overstapt op led-verlichting.

"Dat bespaart gemiddeld zo'n 38 procent energie. En de meeste gemeenten stappen daar al op over. Als een lantaarnpaal vervangen moet worden, vervangen ze die voor led-verlichting."

Grote investering

Gebruikt een gemeente led-lampen én dimt ze die op bepaalde tijden, bijvoorbeeld na 23.00 uur 's avonds, dan bespaart dat zo'n 62 procent. Straatverlichting zoals in Rheden, met bewegingssensoren, zou gemiddeld 74 procent besparen.

"Maar lantaarnpalen vervangen is een grote investering en doen gemeenten dus niet zomaar. Ze wachten vaak tot de verlichting aan het eind van de levensduur is. De armatuur van een lantaarnpaal gaat zo'n 10 tot 20 jaar mee en daarna zoekt een gemeente naar de beste vervanging", legt Doomernik uit.

'Gewoon even wennen'

Zo ging het ook in Wijchen, de gemeente waar nu de lantaarnpalen uit zijn gezet. De huidige straatverlichting moet helemaal vernieuwd worden, omdat de fabrikant de huidige lampen niet meer levert. "Dus vonden we het tijd om per straat te kijken welke verlichting nodig is en welke palen uit zouden kunnen", vertelt legt wethouder Twan van Bronkhorst uit.

"We vragen inwoners wat ze ervan vinden. De reacties zijn niet altijd positief." Maar ondanks kritiek, blijft hij optimistisch. In het voorjaar bepaalt de gemeente welke lampen definitief uit kunnen en welke vervangen moeten worden. "Als de buurt een lantaarnpaal echt nodig heeft voor de veiligheid, dan blijft de lamp aan. Maar veel mensen snappen het of moeten gewoon even wennen."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.