De ramp met MH17 betekende de doorbraak van onderzoekscollectief Bellingcat. 10 jaar later voert oprichter Eliot Higgins nog altijd strijd tegen desinformatie: "Moeten laten zien dat de waarheid er daadwerkelijk toe doet."

"We zijn altijd gedreven om de waarheid te vinden, we proberen niet een bepaald belang te dienen", zegt de Britse Bellingcat-oprichter Eliot Higgins. Hij richtte het onderzoeksplatform slechts dagen voor de ramp met vlucht MH17 op.

'Brown Moses'

Tot dat moment hield Higgins zich vooral bezig met openbronnenonderzoek naar de burgeroorlog in Syrië. Zijn speurwerk naar aanvallen met chemische wapens, onder het pseudoniem 'Brown Moses', haalde internationale nieuwsmedia. Echt bekend werd het onderzoek naar MH17 dat hij leidde vanachter de computer in zijn woonplaats Leicester.

Hij las die dag op Twitter dat er een vliegtuig was neergehaald en, niet veel later, dat het om een passagiersvliegtuig ging. Kort na de ramp werden al beelden gedeeld waarvan mensen claimden dat die iets met MH17 te maken hadden. Beelden van een BUK-raketlanceerinstallatie, bijvoorbeeld. "En er werd beweerd dat deze op een paar verschillende locaties was gefilmd."

'Mensen vonden het en stuurden het'

Op social media vonden de Bellingcat-onderzoekers accounts van mensen die de raketwerper hadden gezien vlak voordat MH17 neergehaald werd. Higgins vroeg zijn volgers de locatie op te zoeken. "Mensen vonden het en stuurden het naar me." Ze konden er zo precies achterkomen waar de foto's van de installatie waren genomen. "En in sommige gevallen zelfs wanneer de foto's genomen waren", zegt hij.

Zo ontstond er een tijdlijn van waar de installatie op welk moment was. "Wat je eigenlijk met dit werk doet, is onderzoeken welke impact een gebeurtenis als deze heeft op die digitale ruimtes, want telkens wanneer een gebeurtenis in de echte wereld plaatsvindt, delen mensen er informatie over", legt hij uit. "Dat is nu eenmaal de aard van de manier waarop mensen social media gebruiken."

Openbronnenonderzoek

Met openbronnenonderzoek - open source intelligence (OSINT) - verzamel je data en gegevens van bronnen waar iedereen toegang tot heeft. Denk aan berichten, reacties, foto's en video's die worden gedeeld via X (voorheen Twitter), Facebook, Instagram en YouTube. Via Google Maps en Earth worden locaties bekeken en vergeleken.

Voor het MH17-onderzoek bestudeerde Higgins alle openbare foto's en video's die gepubliceerd werden nauwgezet. "Stap voor stap keken we waar het vliegtuig geraakt was, waar de scherven lagen", legt hij uit. "Toen bekeken we alle video's en foto's van de BUK-lanceerinstallatie die door Oost-Oekraïne werd getransporteerd."

'We weten wie in het konvooi zaten'

In Oekraïne kwam Higgins nooit. "Zo'n onderzoeker ben ik niet: ik ben niet iemand die ter plaatse gaat." Hij had veel aan mensen die daar waren. "In één geval werd er een foto gemaakt waarop de raketwerper te zien was in een plaats genaamd Tores, en een groep journalisten ging daarheen en sprak met de lokale bevolking die zeiden dat ze de raket hadden gezien."

Het onderzoekscollectief wist te achterhalen welke legereenheid de BUK-raket afvuurde en kwam zelfs met namen en foto's van de militairen die erbij waren. Allemaal op basis van openbronnenonderzoek. "We weten niet wie er op de knop heeft gedrukt, maar wel door welk militair konvooi hij vervoerd werd. En we weten wie er in het konvooi zaten."

'Uitsluiten van alle scenario's'

Dat niet bekend is wie de Buk-raket afvuurde, is volgens Higgins niet het belangrijkst. "Uiteindelijk ligt de verantwoordelijkheid bij de Russische regering en bij Vladimir Poetin zelf, want het was zijn idee om dat gebied van Oekraïne af te nemen om deze nep-separatistische beweging te creëren en de Krim te stelen van het Oekraïense volk." Hij benadrukt: "Uiteindelijk ligt de verantwoordelijkheid voor al die sterfgevallen bij hem."

De Russen verspreidden na MH17 in korte tijd een grote hoeveelheid desinformatie. "Ik denk zeker dat er mensen zijn die denken dat het vliegtuig neergeschoten is door Oekraïne", zegt hij. "Daar was nooit direct bewijs voor." Higgins keek heel precies naar de schade aan de wrakstukken. "Het ging eigenlijk om het uitsluiten van alle mogelijke scenario's die werden gepresenteerd."

Makkelijk te weerleggen

Echt verbaasd over alle desinformatie was hij niet. Hij zag het ook bij berichten over de Syrische burgeroorlog. "Dus ik wist wat ik kon verwachten van Rusland." Wat hem wel verbaasde, was de grofheid ervan. "Het was niet verfijnd, het was liegen over locaties waar video's werden opgenomen. Dingen die je heel gemakkelijk kunt weerleggen. En dat is wat wij deden", zegt Higgins.

"Russen worden blootgesteld aan Russische propaganda over wat er gebeurd zou zijn", vertelt Higgins. Zij vertrouwen westerse regeringen en media niet. "De invasie in Irak in 2003 is daarvoor een grote drijfveer", zegt hij. Het is de lens waardoor zij de wereld zien. "Dus als het westen zegt dat Rusland MH17 heeft neergeschoten, moet voor hen het tegenovergestelde waar zijn."

Opluchting

De eerste persconferentie van het Joint Investigation Team (JIT) in 2016 was voor Higgins en zijn Bellingcat een groot moment. Het JIT bevestigde het speurwerk van Bellingcat: een Buk-raket uit Rusland had het passagiersvliegtuig neergehaald. Andere scenario's werden terzijde geschoven. "Tot dat moment was ik nog best nerveus", zegt hij, "want tot dan had nog nooit iemand gedaan wat wij hadden gedaan met MH17 met openbronnenonderzoek".

"Ik ben iemand die altijd aan alles twijfelt", vertelt hij. "Zelfs wanneer ik heel zeker ben over iets, is er altijd nog wat twijfel." Dat het JIT presenteerde wat Bellingcat al 2 jaar had onderzocht, voelde voor hem als een groot moment. "En ook een grote opluchting."

Doelwit van Russische staat

De zoektocht naar de waarheid zorgt er wel voor dat hij voorzichtiger is dan vroeger. "Ik voel me veilig", zegt Higgins. "Maar ik ben wel meer oplettend."

Bellingcat is op verschillende manieren doelwit geweest van de Russische staat, zegt Higgins. "Ze hebben geprobeerd onze accounts te hacken, onze mensen zijn gevolgd en ze hebben onze organisatie bespioneerd."

'Feiten niet negeren'

Onderwijs vindt hij van fundamenteel belang in het tegengaan van desinformatie. "Ik denk dat we jonge mensen moeten voorlichten over het vinden van de waarheid", zegt hij. "We moeten ook laten zien dat de waarheid er daadwerkelijk toe doet."

Als je er niets mee doet, voed je juist het wantrouwen. "Beleidsmakers en overheden moeten meer de verantwoordelijkheid nemen als ze feiten gepresenteerd krijgen, dat niet zomaar negeren, want dat is precies hoe we in deze situatie van desinformatie zijn beland."