Vuurwerk afsteken, carbidschieten, open haard aansteken en zelfs kaarsen branden: de laatste weken van het jaar komt er veel extra fijnstof in de lucht en dat kan negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.

De vragen worden beantwoord door hoogleraar preventieve geneeskunde aan de Universiteit Maastricht Onno van Schayck en luchtkwaliteit-expert Paula Bronsveld van kennisinstituut TNO.

1. Hoe ziet fijnstof eruit en waar komt het vandaan?

"Fijnstof betekent niet dat het fijn als in 'prettig' is", begint hoogleraar Van Schayck. "Het betekent dat het klein is. Dus het woord 'fijn' heeft te maken met de grootte van de deeltjes."

"Het is de verzamelnaam voor alle deeltjes in de lucht met een diameter kleiner dan 10 micrometer", legt luchtkwaliteit-expert Bronsveld uit. 10 micrometer is 0,01 millimeter. "De deeltjes zijn te klein om met het blote oog te zien en onder de microscoop zit er ook veel variatie in hoe de deeltjes eruitzien, omdat ze uit verschillende stoffen bestaan."

"Je kunt niet zeggen dat alle fijnstof slecht is, want er zijn ook gezonde kleine deeltjes in de lucht. Denk aan kleine zeezout-deeltjes die vanuit de zee in de lucht terechtkomen, en die juist goed zijn voor onze longen", zegt Van Schayck. "Toch heeft het grootste deel van de fijnstofdeeltjes een slechte naam. Die komen vrij uit verbrandingsprocessen, bijvoorbeeld in een open haard, bij vuurwerk of in fabrieken."

De grootste bronnen van de uitstoot van fijnstof zijn op dit moment verkeer en vervoer, de industrie, huishoudens (vooral door houtstook) en de veeteelt. Dat blijkt uit de Emissieregistratie die jaarlijks wordt uitgevoerd door vijf kennisinstituten. "Doordat de fijnstofdeeltjes zo klein en licht zijn, blijven ze lang in de lucht zweven, waardoor ze zich tot ver van de bron kunnen verspreiden", vertelt Bronsveld.

2. Waarom maken mensen zich druk om de hoeveelheid fijnstof in de lucht?

"Dat het inademen van hoge concentraties fijnstof slecht is voor de gezondheid, is in vele studies aangetoond", antwoordt Bronsveld. "Langdurige blootstelling bij mensen die in gebieden met hoge deeltjesconcentraties wonen wordt in verband gebracht met serieuze klachten zoals hart- en vaatziekten, een verminderde longfunctie en de ontwikkeling van chronische bronchitis."

"Het goede nieuws is dat we de afgelopen jaren minder fijnstof in de Nederlandse lucht hebben gezien", zegt Van Schayck. "Maar het slechte nieuws is dat we steeds beter weten hoeveel mensen eraan doodgaan. Als schadelijke fijnstofdeeltjes in je longen komt kan het daar serieus kwaad doen. Vroeger wisten we dat niet, nu weten we dat het een belangrijke doodsoorzaak is."

"Beleid om de luchtkwaliteit te verbeteren leidt gelukkig aantoonbaar tot een vermindering van de ziektelast", vertelt Bronsveld. "Door de luchtkwaliteit te verbeteren is sinds 1990 het aantal verloren levensjaren door slechte lucht bijna gehalveerd." Toch leidt het inademen van fijnstof nog altijd tot ongeveer 9.000 vroegtijdige sterfgevallen per jaar in Nederland, blijkt uit onderzoek dat zij deed met TNO-collega's.

3. Wat weten we eigenlijk over de schadelijke effecten van fijnstof voor onze gezondheid?

"Er is een lange opsomming van ziektes die met fijnstof geassocieerd worden. Die lijken op wat roken kan veroorzaken: er kunnen bijvoorbeeld longziekten, kankers en hart- en vaatziekten ontstaan. Mogelijk ook dementie, maar dat is nog niet helemaal zeker", zegt Van Schayck.

Hoe schadelijk fijnstof precies is, hangt volgens Bronsveld van verschillende dingen af. Onder andere van de stoffen waaruit de deeltjes bestaan: "Vermoedelijk veroorzaken metaaldeeltjes bijvoorbeeld meer schade dan andere soorten fijnstofdeeltjes."

Daarnaast worden de gezondheidsrisico's bepaald door de hoeveelheid en de grootte van de deeltjes, legt Van Schayck uit. "Want in het algemeen geldt: hoe meer deeltjes, hoe slechter. En hoe kleiner de deeltjes zijn, hoe gevaarlijker ze worden. De grootste deeltjes die je inademt slaan achter in de keel neer en die hoest je makkelijker op. Kleinere deeltjes komen dieper in de longen terecht en beschadigen daar cellen. Nog kleinere deeltjes kunnen in je bloed komen en zo ook andere organen beschadigen."

4. Hoeveel fijnstof bevindt zich in de lucht die we dagelijks inademen?

Dat is volgens Bronsveld afhankelijk van waar je woont in Nederland. "Concentraties zijn het hoogst in de Randstad, in de provincies Utrecht en Noord-Brabant en in de buurt van specifieke bronnen", vertelt de TNO-expert.

"De jaargemiddelde concentratie van al het fijnstof ligt in Nederland meestal tussen de 12 tot 22 microgram per kubieke meter lucht. Dat is ruim beneden de wettelijke grenswaarde van 40 microgram per kubieke meter lucht, maar nog steeds ongezond", benadrukt ze.

Fijnstof wordt namelijk ook schadelijker als de concentratie in de lucht hoger is, voegt Van Schayck daaraan toe. "Omdat kleinere deeltjes diep in je lichaam kunnen doordringen, is het voor onze gezondheid vooral belangrijk de hoeveelheden 'PM2,5' te meten, dat zijn de deeltjes die kleiner zijn dan 2,5 micrometer."

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) adviseert voor 'normale' fijnstofdeeltjes ('PM2.5') een bovengrens van 20 microgram per kubieke meter lucht en voor de kleinere PM2,5-deeltjes ligt die grens op 5 microgram. "Daarboven komen er gezondheidsrisico's", zegt de hoogleraar.

Maar de wettelijke bovengrens is in Nederland dus een stuk hoger. die ligt op 25 microgram per kubieke meter. "De normen van de EU zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op wat haalbaar is voor Nederland en andere EU-landen, en niet zozeer op wat gezond of veilig is", legt hij uit. "Aan een lagere norm zouden we nooit kunnen voldoen, gezien de enorme uitstoot die we hebben van het verkeer, fabrieken en de veeteelt."

5. Hoe wordt de hoeveelheid fijnstof in de lucht gemeten en gecontroleerd?

Luchtkwaliteit-expert Bronsveld legt uit dat de concentratie fijnstof in Nederland continu wordt gemeten met het zogenoemde 'luchtmeetnet' van het RIVM. "Op 75 locaties in Nederland worden filters gebruikt om lucht aan te zuigen en fijnstof te 'vangen'. Deze filters worden gewogen vóór en na het verzamelen van de deeltjes. Omdat bekend is hoeveel lucht er door het filter is gepompt, kan het verschil in gewicht worden omgerekend naar de hoeveelheid fijnstof per kubieke meter lucht", legt ze uit.

"Dit is de officiële referentiemethode, maar op een aantal stations worden met een ander instrument inmiddels ook continue metingen gedaan die direct omgerekend worden naar concentraties fijnstof", weet Bronsveld. "Zo kunnen ook variaties op een kortere tijdschaal geregistreerd worden, normaal gemiddeld per uur."

6. Fijnstof is schadelijk voor mensen, hoe zit dat met dieren en planten?

"Vermoedelijk is het effect van fijnstof op ademhalende dieren vergelijkbaar met het effect op mensen", zegt de TNO-deskundige. "Vergelijkbare effecten zijn in ieder geval gezien bij ratten en muizen. Er zijn ook schadelijke effecten bij insecten gezien, maar hierbij speelde ook vaak de samenstelling van het fijnstof een belangrijke rol."

Planten kunnen schadelijke fijnstofdeeltjes uit de lucht filteren. Dat gebeurt als deeltjes met de wind of door de zwaartekracht neerdalen op de planten. Daarna worden ze vaak met de regen weggespoeld, het oppervlaktewater, het riool of de bodem in.

"Het effect van deze fijnstof op de planten zelf blijft - voor zover bekend - beperkt tot effecten op het leefmilieu van de planten", zegt Bronsveld tot slot. In landbouwgebieden is er volgens haar een verhoogd risico voor planten. "Dat komt omdat daar vaak sprake is van stikstofrijk fijnstof dat neerdaalt, maar ook door de verspreiding van pesticiden waar fijnstof in zit."

Meerdere natuurbranden en een sproeiverbod in Brabant: het is erg droog. En dat terwijl het pas begin april is. Wapenen we ons wel goed genoeg tegen droogte? "Er is in de winter vrij veel regen gevallen, maar dat water is voor een groot deel afgevoerd."

De kogel is door de kerk: de publieke omroep wordt grondig hervormd. Van de dertien omroepen blijft een handvol 'omroephuizen' over en de NTR verdwijnt, waardoor nog onduidelijk is wie programma's als Het Klokhuis en het Sinterklaasjournaal gaat maken.

Minister Eppo Bruins, die verantwoordelijk voor is mediabeleid, heeft zijn plannen vandaag in een brief naar de Tweede Kamer gestuurd. Volgens hem moet de publieke omroep beter inspelen op veranderingen in de samenleving en de opkomst van de grote techbedrijven, die de digitale media domineren. Ook wil Bruins 157 miljoen euro bezuinigen.

'Iedereen een plek geven'

"Wat we nodig hebben is een publieke omroep die beter samenwerkt, waar men met elkaar ervoor zorgt dat er meer geluid vanuit de samenleving terechtkomt in de omroepen en de programma's", zegt Bruins over het doel van zijn plannen. "Wat ik hoop is dat we over een paar jaar nog die mooie programma's zien die we nu ook zien, maar dat we merken dat iedereen een plek krijgt in het bestel."

In het huidige omroepbestel gaat dat nu niet goed, vindt de minister. Om een nieuw geluid te laten horen moet je eerst een compleet nieuwe omroep oprichten, met het daarbij minimaal 50.000 leden en een volledig nieuwe organisatie. Tussen een idee en het eerste programma zit volgens hem te veel tijd.

Vier of vijf 'omroephuizen'

Om dit te veranderen, en om kosten te besparen, moeten de huidige dertien omroepen van Bruins - als alles meezit - in 2029 opgaan in vier of vijf 'omroephuizen'. Daarmee is het bijna onvermijdelijk dat bekende omroepnamen zullen verdwijnen. In de toekomst hoeven omroepen bovendien geen leden meer te hebben en kunnen er geen nieuwe omroepen meer toetreden tot het bestel.

Maar om ervoor te zorgen dat alle geluiden die te horen zijn in de maatschappij ook daadwerkelijk een plek krijgen op televisie, radio en internet, wil de minister de omroephuizen verplichten om 'mee te bewegen met veranderende geluiden in de samenleving'. Hoe dat er in de praktijk uit moet gaan zien en wie daar toezicht op houdt, moet nog worden uitgewerkt, erkent hij.

Wat merkt de kijker?

Wel is het 'onvermijdelijk' dat de kijker of luisteraar iets gaan merken van de plannen, erkent de minister. Dat komt door de jaarlijkse bezuiniging van bijna 160 miljoen euro, maar ook door het verdwijnen van een omroep als de NTR. Die maakt educatieve programma's en (educatieve) jeugdprogramma's. Denk aan Het Klokhuis en het Sinterklaasjournaal, maar ook programma's als Andere Tijden.

De hervormingen van de publieke omroepen leveren volgens Bruins daarnaast niet genoeg geld op om te voorkomen dat in de toekomst ook programma's van andere omroepen op radio en televisie geschrapt zullen moeten worden.

'Meer herhalingen'

"Dit zal leiden tot meer herhalingen en minder productie", verwacht mediahistoricus en omroepdeskundige Huub Wijfjes van de Rijksuniversiteit Groningen. Ook is het volgens hem de vraag wie programma's als Het Klokhuis en het Sinterklaasjournaal - 'die breedgedragen zijn' - zal overnemen.

"De minister wil dat de educatieve taken naar andere omroepen gaan", legt hij uit. "Maar wie neemt dat soort programma's over? Of de geschiedenisprogramma's? Dat is onduidelijk."

Terug naar oude systeem

De mediahistoricus zegt dat Nederland met het nieuwe omroepbestel terugkeert naar het systeem dat voor 1968 bestond: omroepen die voor eeuwig in het bestel zitten omdat nieuwe omroepen niet kunnen en mogen toetreden.

En met het opheffen van de NTR, een zogenoemde 'taakomroep' die culturele en educatieve programma's moet uitzenden, keren we volgens Wijfjes terug naar de situatie van voor 1992. "Mijn grootste zorg is: hoe wordt de kwaliteit overeind gehouden met minder geld?"

'Eindelijk alles op de schop'

VVD-Kamerlid Claire Martens is juist tevreden dat het omroepbestel nu eindelijk op de schop gaat. Haar partij pleit al jaren voor een grondige stelselherziening omdat de publieke omroep niet meer bij de tijd zou zijn.

In het plan van minister Bruins zegt Martens grotendeels haar eigen plannen terug te zien. "Focus op waar wat ons betreft eigenlijk de publieke omroep voor is. Dus meer op journalistiek, en op het maken van culturele programma's."

Minder geld, minder kwaliteit?

Het Kamerlid zegt dat het 'een feit' is dat de publieke omroep het moet gaan doen met minder geld. "Maar dat betekent niet dat de mensen thuis daar last van gaan hebben", vertelt ze. "Wij willen al die managementlagen, al die bestuurslagen gaan afzwakken. Dus minder geld naar de publieke omroep betekent niet minder geld naar de journalistiek."

Maar volgens omroepdeskundige Wijfjes is dat nog maar de vraag: "De hervorming hinkt op twee gedachten: enerzijds bezuinigen, maar anderzijds investeren in de publieke omroep en journalistiek. Dat is moeilijk met elkaar te verenigingen."