Kiezers die aangenomen wetten kunnen terugdraaien? Dat kan met een correctief referendum. Gisteren stemde een meerderheid in de Tweede Kamer voor een grondwetswijziging die zo'n referendum mogelijk maakt. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.

Jullie vragen worden beantwoord door hoogleraar politicologie Tom van der Meer van de Universiteit van Amsterdam (UvA).

1. Wat is een correctief referendum?

"Een correctief referendum is een referendum waarbij mensen een door de Kamer aangenomen wet kunnen terugdraaien", zegt Van der Meer. "En in het voorstel dat nu op tafel ligt, gaat het om een bindend referendum dat door burgers zelf wordt geïnitieerd."

We hebben in Nederland recent twee referenda gehad: in 2016 over Oekraïne en in 2018 over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Dit waren beide raadgevende referenda, waar het parlement niet verplicht is te handelen naar de uitslag.

Bij een bindend correctief referendum is het parlement dat wel. "Als een meerderheid in het referendum tegen de nieuw aangenomen wet stemt én het referendum de verplichte drempel haalt, wordt de wet in die vorm niet ingevoerd. Wel kan het parlement met de regering proberen een aangepast wetsvoorstel in te voeren."

Bron: EenVandaag

Hoogleraar Tom van der Meer maakte in 2017 en 2018 deel uit van een staatscommissie die het parlementair stelsel onderzocht. Die deed onder leiding van Johan Remkes een reeks voorstellen om de democratie weer bij de tijd te krijgen. Naast een Constitutioneel Hof en een aanpassing van het kiesstelsel stelden ze ook voor om een bindend correctief referendum in te voeren.

2. Wie kan het initiatief voor zo'n referendum nemen, alleen de politiek of juist ook burgers?

Van der Meer legt uit dat het initiatief voor dit type referendum bij de burgers ligt. "Dit is een correctief referendum, wat betekent dat het pas kan worden ingezet nadat het parlement al een besluit heeft genomen. Het volk krijgt de kans om, bottom-up, een referendum te starten. Het is als een soort noodrem die burgers kunnen gebruiken."

Hij benadrukt het verschil met andere referenda waar mensen vaak aan denken. "Dan gaat het bijvoorbeeld over het referendum waarmee Erdogan zichzelf meer macht gaf, over het Catalaanse streven naar onafhankelijkheid, over het Brexit-referendum. Dat waren allemaal referenda die door een regering, premier of een president werden georganiseerd. In die gevallen werd het parlement vaak gepasseerd. Dit voorstel is precies het tegenovergestelde."

3. Voor welk probleem is dit wetsvoorstel een oplossing?

Soms komt het parlement met een nieuwe wet, waar vele kiezers op tegen zijn. Op dit moment kunnen zij daar dan weinig tegenin brengen. "Als dit wetsvoorstel erdoorheen komt, kunnen burgers een referendum organiseren wanneer zij het écht niet eens zijn met een bepaalde nieuwe wet. Dat komt vooral voor bij thema's die bij de verkiezingen niet bovenaan stonden, maar waar kiezers toch sterke opvattingen over blijken te hebben. In het verleden hebben we dit gezien rond kwesties met de EU, met abortus, met privacy, bijvoorbeeld", vertelt Van der Meer.

De kiezer heeft natuurlijk een volksvertegenwoordiging gekozen, maar al die eigen losse voorkeuren worden in één stem samengevat. Daardoor is er een wiskundige zekerheid dat in het parlement op sommige onderwerpen meerderheden ontstaan die echt niet de bedoeling zijn geweest van de kiezers, vertelt van der Meer. "En daarom willen voorstanders van een correctief referendum dat de kiezer in staat is daar iets tegen te doen."

Een andere reden voor het wetsvoorstel is de brede steun van kiezers. "De steun voor een bindend referendum is groot, aanzienlijk groter dan de groep tegenstanders", zegt Van der Meer. "In het verleden zijn er ook al vaak voorstellen geweest, daarom is het logisch dat voorstellen voor een correctief referendum telkens opnieuw in stemming worden gebracht", zegt de hoogleraar.

"Het is extra interessant dat de steun er vooral is onder mensen met een meer praktische opleiding. Terwijl de meeste democratische inspraakavonden worden gedomineerd door hoger opgeleiden, komen bij een referendum mensen met alle opleidingsniveaus in bijna even grote getalen opdagen. In een democratie die over het algemeen beter werkt voor welgestelde mensen die een hogere opleiding hebben gevolgd, is een dergelijk referendum dus een manier om daar iets meer gelijkheid in te krijgen."

4. Hoe bindend is het echt? Is dit ook afhankelijk van het opkomstpercentage?

"Als een referendum wordt georganiseerd, dan is de uitslag nog niet automatisch geldig. Die is pas geldig - volgens het voorstel zoals dat nu wordt gedaan - zodra er aan een zogeheten uitkomstdrempel wordt voldaan", vertelt Van der Meer.

In het verleden was een referendum geldig als aan een opkomstpercentage werd voldaan. Maar dat werkte niet goed, vervolgt hij. "Als je vóór een wet was, dan had je twee manieren om ervoor te zorgen dat die zou blijven. Je kon niet gaan stemmen, in de hoop dat de opkomstdrempel niet gehaald zou worden. Dan zou de uitkomst van het referendum niet geldig zijn en de wet dus blijven. Of je kon wel gaan stemmen, en dan vóór stemmen, maar dan vergrootte je het 'risico' dat de opkomstdrempel werd gehaald."

Daarom is de opkomstdrempel veranderd naar een uitkomstdrempel. "Een wet gaat nu pas van tafel als de nee-stemmers winnen en minstens aan de uitkomstdrempel voldoen. Dat houdt in dat zij een bepaald percentage van de kiesgerechtigde bevolking moeten vertegenwoordigen. Stel dat de drempel op 30 procent ligt, dan moeten de tegenstanders dus winnen met minimaal 30 procent van alle kiesgerechtigden."

"Op welk percentage de drempel moet komen te liggen, staat nog niet in het huidige voorstel", weet Van der Meer. "In de grondwet staan wel criteria voor het bepalen van deze hoogte: die moet representatief en haalbaar zijn. Maar dit moet dus nog worden uitgewerkt nadat gestemd is."

5. Gaat dit wel gepaard met een gedegen voorlichting voor elke stemmer met uitleg over voor- en tegenargumenten?

"Ja, bij eerdere referenda werden mensen via campagnes geïnformeerd over het onderwerp. En uit onderzoek blijkt dat mensen zich dan ook daadwerkelijk inlazen", zegt Van der Meer.

Hier gaat bovendien al een heel proces aan vooraf. "Een correctief referendum kan niet zomaar voor elk onderwerp op de agenda worden gezet. Er zijn onderwerpen waar burgers er überhaupt geen over mogen starten, namelijk over de Grondwet, internationale verdragen, belastingen en het koningshuis. Daarnaast zijn er praktische drempels, zoals dat fysiek handtekeningen moeten worden opgehaald. Zo moeten burgers laten zien dat er écht draagvlak is voor een referendum over het onderwerp. En wordt voorkomen dat we over ieder wissewasje moeten stemmen."

"Bovendien mag alleen tegen recente wetgeving worden ingegaan. Met het referendum kunnen dus niet wetten die al heel lang bestaan worden afgeschreven."

6. Is dit een stap verder in echte democratie?

"Nederland is al een volwaardige democratie. Dat blijkt uit allerlei wereldwijde rankings en uit voorwaarden die politicologen hebben opgesteld", zegt Van der Meer. "En als je al in een democratisch land leeft, dan heeft dit type instrument eigenlijk nauwelijks effect op hoe democratisch het er is."

"Maar een democratie bestaat altijd uit verschillende idealen die onderling onder spanning staan. Er zijn daarom verschillende modellen over hoe een democratie zou moeten zijn, en de één legt iets meer nadruk op het één, en de ander op het ander. Als je een participatieve democratie wil met meer burgerparticipatie, dan is zo'n referendum een versterking. Maar als je andere kenmerken van een democratie belangrijker vindt, dan misschien niet."

"Het is in ieder geval niet zo dat dit referendum de bijl aan de wortel van de democratie is. Het staat niet haaks op een representatieve democratie. Integendeel: het biedt juist een oplossing voor de inherente tekortkoming van dat kiezers het toch oneens kunnen zijn met wat hun vertegenwoordiging heeft besloten."

7. Hoe wordt gegarandeerd dat een referendum niet gemanipuleerd kan worden door één groep, bijvoorbeeld via social media?

Van der Meer denkt dat dat wel meevalt. "Natuurlijk is zo'n referendum iets gevoeliger voor beïnvloeding, omdat het een eenduidig onderwerp is met een campagne eromheen. Altijd als iets een zero-sum-game is met één winnaar en één verliezer wordt het gevoeliger."

"Je kunt ook zeker verwachten dat er de eerste keer bij zo'n referendum meer emotie vrijkomt. Maar met wetgeving over politieke beïnvloeding kun je tegengaan dat het gekaapt wordt. En er zijn forse drempels, zoals het verzamelen van fysieke handtekeningen, die het lastiger maken om zo'n referendum te kapen."

Dan is er nog de angst dat referenda in het voordeel zijn van de tegenstanders: mensen die tegen zijn, vinden het belangrijk om zich uit te spreken, terwijl mensen die het prima vinden dat een wet blijft, eerder thuisblijven.

Maar volgens Van der Meer is hier geen bewijs voor. "We zien dat niet in Nederland, en ook niet in andere landen. In 2016 en 2018 bijvoorbeeld, bij de referenda over Oekraïne en privacy, kwamen mensen die vóór de wet waren juist vaker opdagen. Er waren gewoon simpelweg meer nee-stemmers, maar het is niet waar dat referenda een speeltje voor de nee-stemmers zijn."

8. Is de verwachting dat het parlement hiermee instemt?

Gisteren stemde de Tweede Kamer over het initiatiefwetsvoorstel van de SP. Een tweederde meerderheid stemde voor het voorstel.

Van der Meer benadrukt dat het nog onduidelijk is hoe de Eerste Kamer zich gaat opstellen. "In de Eerste Kamer voelen leden zich vaak minder gebonden aan partijstandpunten en zijn ze sneller geneigd als individu af te wijken."

Hij wijst ook op de 'Nacht van Wiegel' in 1999. Toen stemde Hans Wiegel, op dat moment VVD-lid in de Eerste Kamer, tegen zijn eigen partij en blokkeerde de Grondwetswijziging voor het bindend correctief referendum. Daardoor werd de tweederde meerderheid niet gehaald en dreigde D66 het kabinet te laten vallen.

"Bovendien zijn de marges in de Eerste Kamer kleiner", besluit Van der Meer. "Er is wel meer ruimte dan voorheen, maar het blijft onzeker."

Afgelopen zomer was er veel aandacht voor de situatie van de 12-jarige Mikael. Hij is in Nederland geboren maar wordt uitgezet naar Armenië, waar zijn ouders vandaan komen. Wat voor opties heeft hij nog om toch te blijven? "Einde van de rit in Nederland."

Door de strenge veiligheidsmaatregelen rond de NAVO-top in Den Haag op 24 en 25 juni, wordt het verkeer rond de stad een bende. Rijkswaterstaat adviseert zelfs de Randstad te vermijden. Niet iedereen is enthousiast, en ondernemers vrezen voor hun omzet.