Het aantal 'kliklijnen' voor uitkeringsfraude in Nederland blijft stijgen. Uit onderzoek van EenVandaag blijkt dat nu meer dan 200 gemeenten zo'n meldpunt hebben.

Opvallend is ook dat 26 gemeenten hun meldpunt juist hebben afgeschaft. Dat gebeurde bijvoorbeeld in Leiden, waar de gemeenteraad dit voor elkaar kreeg met een aangenomen motie.

'Mensonterend'

Het Leidse SP-raadslid Thomas van Halm diende de motie in die tot de afschaffing van de kliklijn leidde. Hij noemt het 'mensonterend en stigmatiserend voor mensen in de bijstand' dat mensen in Leiden via een meldpunt anoniem hun vermoedens over bijstandsfraude door konden geven.

"Het zorgt voor angst en onzekerheid, terwijl er al gemeentelijke instanties zijn die fraude aanpakken. Een kliklijn voegt niets toe, behalve wantrouwen en verdeeldheid in de samenleving."

'Niet de juiste weg'

"Natuurlijk moet fraude worden aangepakt, maar het gaat om de juiste verhoudingen", vindt Van Halm. "Er zijn bedrijven en zorginstellingen die voor miljarden frauderen, terwijl deze kliklijn zich richtte op mensen in de bijstand. Het stimuleren van burgers om elkaar te verklikken is niet de juiste weg."

Mensen in de bijstand voelen zich volgens Van Halm als gevolg van kliklijnen bespied door hun buren, terwijl de meeste meldingen volgens hem nergens op gebaseerd zijn. "Veel mensen begrijpen bovendien de regels niet goed genoeg om fraude objectief te kunnen beoordelen."

Anonieme tip

Van Halm noemt een voorbeeld van een man in zijn gemeente die onterecht als fraudeur werd gemeld en hier last door kreeg. "Het betrof iemand met een angststoornis, die door de kliklijn nog angstiger werd", vertelt hij.

"Deze persoon was voor familiebezoek in het buitenland geweest. Na terugkomst moest hij zich melden en kreeg te horen dat een anonieme tip was binnengekomen. Er werd beweerd dat hij bijstandsfraude pleegde", vertelt Martine Marijt, die de persoon verzorgt waar Van Halm op doelt.

Geen overtredingen

Achteraf bleek volgens Marijt dat deze persoon een half jaar lang door de sociale recherche werd gevolgd. "En niet alleen hij, maar ook zijn ex-partner en ikzelf. Dit had een enorme impact."

Uiteindelijk werden er geen overtredingen geconstateerd. Maar volgens Marijt heeft het onderzoek en de wetenschap dat er een melding is gedaan - waarschijnlijk door een buurtbewoner - nog altijd veel impact.

'Hele leven overhoop'

"De angststoornis is aanzienlijk verergerd en hij durft niet meer naar de moskee, uit angst aangekeken te worden door de gemeenschap. Hij is zelfs verhuisd naar een andere wijk, omdat de eigen buurt niet meer als veilig werd ervaren."

"Zijn vertrouwen in de samenleving is volledig verloren. Het is schandalig dat een anonieme melding zonder enige onderbouwing iemands hele leven overhoop kan halen."

'Belangrijk dat we hem hebben'

In Leiden zijn ze dus met de kliklijn gestopt, maar het merendeel van de gemeenten gaat ermee door. Rotterdam bijvoorbeeld, waar VVD-wethouder Tim Versnel tevreden is met de werking ervan.

"Het is niet zozeer dat ik enthousiast ben over onze kliklijn, zoals die in de volksmond wordt genoemd. Maar ik vind het wel belangrijk dat we hem hebben."

Aankloppen bij gemeente

"Fraude met bijstandsuitkeringen komt helaas voor. Weliswaar niet veel, maar als het gebeurt, dan zijn er bijna altijd behoorlijk wat mensen in de omgeving die ervan weten. En dat kan leiden tot een enorm knagend gevoel van onrecht", zegt hij.

"Ik vind het heel belangrijk dat, als er sprake van is, mensen ook bij de overheid kunnen aankloppen om wat aan dat gevoel van onrecht te doen."

In 2023 heeft de gemeente Rotterdam, na meldingen via de kliklijn, 650.000 euro aan bijstand teruggevorderd. De gemeente ontving in dat jaar via het meldpunt 710 meldingen over mogelijke bijstandsfraude, maar in 77 procent van de gevallen bleek daar uiteindelijk geen sprake van te zijn.

Overheid als scheidsrechter

De Rotterdamse wethouder is niet bang dat een kliklijn het wantrouwen tussen burgers kan voeden. "Eerlijk gezegd denk ik het tegendeel. Het ondermijnt juist de sociale cohesie in wijken als het eerlijk werkende deel van de buurt doorheeft dat er anderen zijn die zich er wel heel makkelijk vanaf maken", volgens de Rotterdamse wethouder.

"Namelijk door een uitkering te ontvangen en daar bovenop nog eens zwart bij te verdienen. En ik denk dat dan de overheid ook zijn rol moet pakken als scheidsrechter."

'Fraudewet'

Dat het aantal meldpunten toe blijft nemen, is voor universitair hoofddocent aan de Universiteit Utrecht Paulien de Winter niet verrassend. Zij doet onderzoek naar handhaving en toezicht in het sociaal domein.

Ze ziet dat dit past bij een trend die vanaf de invoering van de 'Fraudewet' (Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid SZW-wetgeving) in Nederland waarneembaar is.

'Fraude mag niet lonen'

De Winter: "Rond 2010 is 'fraude mag niet lonen' een veelgehoorde uitdrukking in het Nederlandse sociale zekerheidsdebat. Het Nederlandse politieke en publieke debat werd gedomineerd door het idee dat misbruik en fraude in de sociale zekerheid streng bestraft moeten worden."

Daarnaast past deze ontwikkeling volgens De Winter bij de toegenomen toegankelijkheid van de overheid en technologische ontwikkelingen. "Waar voorheen een online formulier niet gebruikelijk was, is dat steeds meer de standaard."

Veranderende tendens

Dat 26 gemeenten hun meldpunt juist afschaften, kan voortkomen uit een veranderende tendens in het handhavingsbeleid en een andere visie op uitkeringsgerechtigden, denkt De Winter.

"Waar de 'Fraudewet' eerst heel strikt ingestoken was, is er op dit moment meer ruimte voor maatwerk en de menselijke maat, mede naar aanleiding van de Toeslagenaffaire. We zien nu dat het van heel streng handhaven de andere kant op gaat, naar minder streng handhaven."

'Belangrijke signalen'

"We hebben in Nederland een vangnet van sociale zekerheden waar iedereen op moet kunnen rekenen. Het is belangrijk dat daar geen misbruik van wordt gemaakt", zegt een woordvoerder van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

"Het ministerie moedigt het oprichten van meldpunten door gemeenten niet actief aan, maar ziet wel dat gemeenten er veel belangrijke signalen uit kunnen halen, net als uit meldingen van bijvoorbeeld het Inlichtingenbureau."

Menselijke maat

"Het is belangrijk om te benadrukken dat gemeenten na een melding zelf bekijken of de melding onderzoekwaardig is. Als dit het geval is, start de gemeente een onderzoek op, waarbij er altijd een mogelijkheid is voor hoor- en wederhoor", vervolgt de woordvoerder. "Uit dit onderzoek blijkt vervolgens of er sprake is van een vergissing of van daadwerkelijk misbruik en of er wel of geen sanctie volgt."

Het ministerie benadrukt dat het bij sociale regelingen gaat om een balans tussen misbruik tegengaan en meer menselijke maat. "Fraude moet worden tegengegaan, maar een foutje mag er niet voor zorgen dat er automatisch een straf volgt. Dit is ook het uitgangspunt van het wetsvoorstel Handhaving sociale zekerheid, dat binnenkort naar de Tweede Kamer gaat."

Minister Agema van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) kondigt aan 165 miljoen euro te bezuinigen op wijkverpleegkundige zorg. Maar volgens de branche komt daarmee de wijkzorg onder verdere druk te staan.

Je kunt er van alles van betalen - zoals salarissen of opleidingen voor mensen in de wijkverpleging - maar omdat er onvoldoende personeel is, wordt een bedrag van 165 miljoen euro al jaren niet 'opgemaakt' door de wijkzorg. Nu zorgminister Agema op zoek is naar geld om een eerdere bezuiniging op de ziekenhuiszorg ongedaan te maken, is ze uitgekomen bij de wijkzorg. Maar of dit verstandig is daar wordt verschillend over gedacht.

Verpleegkundigen sluitpost

Volgens vakbond Nu'91 zijn wijkverpleegkundigen hiervan de dupe. Voorzitter van de vakbond Femke Merel van Kooten zegt: "De minister draait een eerdere bezuiniging op verpleegkundigen in ziekenhuizen terug, maar legt nu de rekening neer bij zorgprofessionals in de wijk. Hiermee worden verpleegkundigen opnieuw de sluitpost van de begroting en verlegt ze het probleem."

Wat Van Kooten zegt, klopt: minister Agema wil namelijk per se een eerder aangekondigde bezuiniging op opleidingen van verpleegkundig personeel in de ziekenhuizen terugdraaien. En inderdaad gaat de oplossing ten koste van opleidingen voor wijkverpleegkundig personeel, waar deze 165 miljoen voor bedoeld is.

'Veel mensen zijn boos'

Van Kooten gaat verder: "De minister heeft gezegd dat ze niet weer een nieuwe groep in de zorg boos wil maken, maar ik denk dat dat niet gelukt is, dat er veel mensen boos zijn."

"In het recente akkoord over de zorg is juist afgesproken om dit geld wel te besteden aan wijkzorg en ook echt uit te geven, dat het geld dat op de plank blijft liggen komt bij de mensen in de wijkverpleging en ten goede komt aan de mensen die zorg krijgen", legt ze uit.

'Spoedeisende Hulp loopt vol'

Het ministerie van VWS zegt dat het schrappen van de 165 miljoen kan omdat het bedrag al jaren blijft liggen. Het is speciaal bestemd voor wijkzorg, specifiek voor het opleiden van wijkverpleegkundigen, maar wordt niet opgemaakt. De minister laat bij Nu.nl weten dat dat vooral te maken heeft met personeelstekort.

Maar dat betekent volgens Nu'91 niet dat je het zomaar kunt schrappen. "Ook onder minister De Jonge werd al gezegd: het geld blijft liggen want er is te weinig personeel om het aan uit te geven. Maar in het zorgakkoord dat pas is gesloten was juist afgesproken dat het eindelijk uitgegeven zou worden. En dat is ook belangrijk want je krijgt met dat geld betere wijkverpleegkundigen en meer valpreventietraining voor ouderen. Dat moet je gewoon gaan doen, anders loopt ook de Spoedeisende Hulp vol."

'Wereld op zijn kop'

Niet iedereen is tegen het plan, zo steunt zorgondernemer Jos de Blok het wel. Hij is voor minister Agema dan ook een sparringspartner geweest. Volgens De Blok is het heel goed mogelijk om dezelfde zorg te leveren met minder uren en laat zijn bedrijf Buurtzorg dat al jaren zien. Buurtzorg gaat uit van zelfstandig werkende teams van verpleegkundigen en ziekenverzorgenden en weinig managers.

Maar zo'n organisatievorm is niet overal mogelijk, zegt voorzitter Van Kooten. Ze benadrukt: "Al jaren stellen we vast dat salarissen in de wijkverpleging flink achterlopen op vergelijkbare publieke sectoren. Zorgprofessionals in de wijk verdienen beter, maar krijgen minder. En nu beweert de minister dat er geld over zou zijn. Dat is de wereld op zijn kop."

Een meerderheid van de Tweede Kamer stemde gisteren tegen een verbod op vochtige doekjes met kunststof erin. Volgens tegenstanders van de motie is het te kort door de bocht om te zeggen dat ze verstoppingen veroorzaken. Afvalwaterbedrijven beweren anders.

Doekjes met plastic erin zijn niet of nauwelijks afbreekbaar en zorgen daarmee voor problemen in het riool. Staatssecretaris Chris Jansen van Infrastructuur en Waterstaat wil daarom een Europees verbod op vochtige doekjes met plastic.

Vochtig toiletpapier geen probleem

"Van vochtig toiletpapier is al Europees bepaald dat het geen plastics mag bevatten", vertelt directeur bij Stichting Rioned Hilde Niezen. Maar het probleem zit juist in andersoortige vochtige doekjes, weet zij.

Voor andere witte wegwerpdoekjes, zoals babydoekjes en schoonmaakdoekjes, zijn die regels er niet. Mensen spoelen juist ook deze doekjes door het toilet. En het zijn deze doekjes die voor verstopping zorgen.

Handmatig verwijderen

"Tussen alle rioolbuizen zitten gemalen, een soort pompen. Die doekjes blijven daarin hangen. Ze vormen een soort klont, een prop. Die moet er handmatig uitgetrokken worden", licht Niezen toe. "Dat is niet alleen een vies klusje, het kost ook een hoop geld."

Rioned becijfert de jaarlijkse kosten daarvan op 26 miljoen euro per jaar. "En dat zijn alleen nog maar de kosten van het verhelpen van storingen door vochtige doekjes in de pompen." De doekjes die wel door de pompen heen komen, moeten ook nog uit het water gezuiverd worden bij de afvalwaterzuiveringsbedrijven. Daar komen ook kosten bij kijken.

Helft van de verstoppingen

De Unie van Waterschappen hield een enquête onder gemeenten en waterschappen om het probleem met de vochtige doekjes te inventariseren. "Gemiddeld genomen wordt ruim 50 procent van de verstoppingen bij pompen veroorzaakt door vochtige doekjes", vertelt Michael Bentvelsen. Ze schatten de kosten op 17 tot 28 miljoen euro per jaar.

En volgens Van Bentvelsen klopt er nog meer niet aan de motie. PVV en VVD stellen namelijk dat Nederland met een verbod strenger zou zijn dan Europese wetgeving, "maar de minister pleit voor een Europees verbod. Dus dat is helemaal niet aan de orde. Andere Europese landen kampen namelijk met dezelfde problemen in het riool."

Niet zaligmakend

Wouter van Aggelen is directeur bij Remondis, dat onder andere afvalwaterbeheer doet. Hij beaamt dat vochtige doekjes veelal het probleem zijn bij verstoppingen. "Maar," waarschuwt hij, "een verbod op doekjes met plastic erin gaat niet alles oplossen."

De varianten zonder plastics erin lossen wellicht wel op in water, maar ook niet meteen. "Dat duurt soms wel een week. In die tijd kunnen ze nog steeds voor verstoppingen zorgen. Het is vooral belangrijk dat mensen deze doekjes gewoon niet meer door het toilet spoelen." Desalniettemin ziet Van Aggelen wel heil in het verbod.